Мұхтар Шаханов: Ана тіліне қарсы шыққандардың тағдыры трагедиямен бітеді

Жақында Қазақстан Республикасының Халық жазушысы Мұхтар Шаханов NUR.KZ пайдаланушылардың сұрақтарына жауап береді деп жариялаған болатынбыз. 

Оқырмандар көптеген өзекті сұрақ қойып, Мұхтар-аға солардың ішінен ең қызықтарын теріп толықтай жауап берді. Сол жауаптарды сіздердің назарыңызға ұсынып отырмыз:

Қазақ тілі мемлекеттік тіл статусына қаншалықты лайық деп есептейсіз? Тәуелсіздік алған тұс пен қазіргі уақыттағы тіл жағдайының, жақсарғанын немесе нашарлағанын, т.б. сипаттап беруіңізді өтінемін. 

1989 жылы, 22-ші қарашада Қазақстанның жоғарғы кеңесінде тіл мәселесі қаралды. Бұрынғы түскен ұсыныстарға орай екі тілді бірдей дауысқа салды. Орыс тілі мен қазақ тілін мемлекеттік тіл қатарына енгізу туралы. Сөйтіп сол өтіп кетті. Сөйтіп шала қазақтардың барлығы қуанып, бірін-бірі құшақтап, сүйісіп жатты. 

Сол кезде мен қайта шықтым. Бізден басқа республикалардың барлығы өздерінің тілін мемлекеттік тіл жасады. "Біз тоқалдан тудық па? Бұл не деген масқара? Бүкіл елді көтереміз, мұның соңы екінші Желтоқсанға әкеліп соғуы мүмкін" - дегенімде билік басындағылардың көбісі тіксініп қалған. Содан кейін қазіргі елбасымыз шығып, "Шахановтың ұсынысын қайтадан дауысқа салайық" - деді. 

Ал дауысқа салу мүлдем заңсыз болатын. Өтіп кетті ғой екі тіл бірдей. Ал бірақ билік не айтса сол, ол жерде, сол заманда. Содан кейін сол кісінің сөзі орындалып, дауысқа қайтадан салып едім, өзі бірінші болып көтеріп еді, жұрттың барлығы бір жақа қарай ойысты. 

Егер мен басқалар сияқты сол кезде үндемей отыра бергенімде осы күнде қазақтың тілі қосымша тіл ретінде қалатын еді. Орыс тілі мемлекеттік тіл болып кететін еді. Және осы кезден де қазақтың шамамен 75-80 пайызы орыстанып кететін еді. 

Міне содан бері 22 жыл өтті. 22 жылдан бері 22 орнықты қадам жасалған жоқ. Қайта заңдағы көп тілге мүмкіндік беретін баптарды алдырып тастады. Кейін мынау орыс тілі ресми жағдайда қазақ тілімен тең қолданады дегенді кіргізді. Кейін кіргізді бұны. Басында бұл жоқ болатын. 

Енді біреулерге "неге мемлекеттік тілді үйренбейсің" деп айтсаң, олар "енді бізде мемлекеттік тіл екеу ғой. Екеуінің біреуін білсем жетпей ма?" деп осы заңды алға тартады. 

Сондықтан да біз ата заңдағы "орыс тілі қазақ тілімен ресми жағдайда тең қолданады" деген тіркесті алып тастау мәселесін қойдық. 

Ал біз орыс тіліне қарсы емеспіз. Біз еш уақытта республикамыздағы басқа тілдерге қарсы шыққан емеспіз. Ондай ақымағыңыз біз емес.

Біз бар болғаны анау тіркесті... ол тіркес дұрыс тұрған жоқ. Бұны тіпті Қазақстан республикалық конституциялық кеңесінде қолдады. Кезінде мен бұны парламенте жүрген кезімде осының дұрыс емес екендігін парламентте де көтергенмін. Содан кейін конституциялық кеңес осыған арнайы жиналыс өткізген. Сөйтіп біздің ұсынысымызды қолдаған. Орыс тілі қазақ тілімен тең қолданылады деген дұрыс пікір емес дегенге келтірді. Сөйтіп "Республикамызда мемлекеттік тіл біреу - ол қазақ тілі" - деген мәлімдеме жасады. Конституциялық кеңес! 

Ал енді соны президенттің көмекшісі бола тұрып соны оқымағанына, Ертісбаевтың соны оқымағанына мен таңғалып отырмын. Ол бізге, жұрттарды айдап сауыма келе жатыр. Орыс тілді басылымдарды, басқа өзіміздің кейбір шала қазақтар басылымдарды айдап салудан тынар емес. 

Сондықтан біздің көтеріп отырған мәселеміз өте орынды. Егер ананы алып тастамайынша, қазақ тілі еш уақытта өрге баспайды. Ал орыс тілі ел аралық, этнос аралық, халықаралық тіл ретінде қала береді. Оған ешкімнің дауы жоқ. Бұрын сондай тіркес болған, оны алып тастады. Соны алып тастағаннан кейін орнына мына тіркесті қойды. Бұрынғы қойылымды талап етіп отырмыз біз бар болғаны. 

Мұхтар мырза, Қазақстанда қазақ тілін, қазақ ұлтының қамын ойлайтын ұлтшылдар партиясы неге құрылмайды? Сол кезде үлкен саяси күшке айналар еді.

Жалпы, бізді қазір "ұлтшыл" деп атап жүр. Біз еш уақытта заңнан тысқары шыққан емеспіз. Біз бар болғаны – мемлекеттік тілдің мүддесі үшін ғана күресіп жүрміз. Қазақстандағы мемлекеттік тілдің мүддесі үшін орыстың өзі күресу керек. Қазақстандағы өзбектер, ұйғырлар және немістер күресу керек. Мемлекеттік тілдің мүддесі үшін. 

Ал егер жойылуға кетіп бара жатқан ұлтымыздың мүддесі үшін біз айқай көтерсек, біз ұлтшылмыз, ал Мәскеуде өздерінің тілі үшін күресіп жатқандардың барлығы патриоттар. Көріңіздер ме қандай жағдайға бізді алып келді? Бізге осындай айып таққаны үшін сотқа беруге болар еді кейбіреулерді. Қандай ұлтшылдық бар? Мұнда ешқандай ұлтшылдық жоқ, керек десеңіз. Бұл таза, біз мемлекеттің мүддесін көтеріп отырмыз. 

Барлық жерлерде мемлекеттік тіл бар. Мәселен, Ресейде орыс тілін білмесеңіз, сол елдің азаматтығын ала алмайсыз. Үй сыпырушы болып орналаса алмайсыз. Ал бізде мемлекеттік тілге деген көзқарас құлдырап кеткен. Міне осыны айтсаң, біз ұлтшылмыз. Сондықтан бұл көзқарас мүлде дұрыс емес. 

Кезінде "Халық рухы" деген партия құрдық. Оны да ұлтшыл партия деп айтуға болмайды – ол партияда 23 ұлттың өкілі бар еді. Бірақ күні бүгінге дейін бізді тіркемей отыр. Қаншама рет хат жаздық, бардық, сөйлестік. Ешқандай бізге қоятын күнәсі жоқ, 60 мыңға жуық халық тіркелген, бірақ күні бүгінге дейін бізге мүмкіндік бермей отыр.

Бес жылға кетті. Бізде демократияның иісі де сезілмейді, демократия "жемократия" болып кеткен. Ал оның орнына қоятын депутаттардың көпшілігі "жепутатқа" айналып кеткен. 

Ең болмағанда 10 пайыз демократия жасауға болады ғой Қазақстанда. Не деген масқара? 

Аға қашан жалтақтауды қояр екенбіз. Прибалтика мемлекттер халқы 1 500 000-3 000 000 болса да өз тілінде сөйлеп құрметтейді.

Енді олар өзінің ана тіліне деген көзқарасын әбден қалыптастырған. Бір мәселені ылғи есте ұстау керек. Кезінде мен "Тамырсыздану қаупінің тұжырымдамасы" деген тұжырым ұсындым. Бұны қолдап 34 мемлекеттің алдыңғы қатарлы азаматтары қол қойды.

Ресейден Сергей Михалков - орыстың классик жазушысы, балалар әдебиетінің классигі, 95 жастан асып дүниеден өтті; Евгений Евтушенко және Шығыстану институтының директоры қолдады. Және бір топ Ресейдің депутаттары қолдады. Ал Қырғызстаннан Шыңғыс Айтматов, Германиядан Нобель сыйлығының лауреаты, т.б. сол сияқты әр елдің қадау-қадау алдыңғы қатарлы азаматтары қол қойды. 

Кейіннен бұл Қазақстан парламетінің депутаттарының араласуымен Астанадағы депутаттар үйінде осы туралы арнайы жиналыс болды. Сөйтіп барлығымыз қаулы қабылдадық. Ол қаулы кезінде Біріккен Ұлттар Ұйымына, ЮНЕСКО-ға жіберілген.

Міне сонда осындай ой бар: Әркімнің ата-бабасы бар, сол ата-бабасымен байланыс жүріп жатады. Көзге көрінбейтін. Мәселен, сіз бір тамырсыз өсіп жатқан бір шөптің атын атай аласыз ба? Тамырсыз өсетін бір талды атап бере аласыз ба? Барлық тіршілік иелерінің тамыры бар. Адам да өзінің ата-бабаларымен көзге көрінбейтін тамырлары арқылы жалғасады. Әркім өз тілінде ойлауды, сөйлеуді тоқтатқан кезде ата-бабасымен байланыс үзіледі екен. Содан кейін олардың рухы қырқысады екен. 

Мынау қазақтың арғы-бергі тарихында өзінің тіліне, ұлтына қарсы шыққан қазақтар да болған. Солардың барлығының тағдыры трагедиямен біткен. Сол бір ғажап. Осы жөнінде біз зерттеу жүргіздік. Мынау қазақтың тіліне қарсы шыққан, ұлтына қарсы шыққан қазақтар бар ғой. Соларды зерттедік. Солардың барлығының тағдыры трагедиямен біткен екен. Құдайдың өзі жазалап отырады. Құран кәрімде ұлтты да құдайдың өзінің арнайы жасағанын айтады. 

Ал кім өзінің ана тіліне қарсы шықса, ол құдайға қарсы шыққаны. Сондықтан тілге қарсы шығудың үлкен қасіреті бар. Бұны әрбір қазақ білу қажет. 

Сондықтан кезінде Шыңғыс Айтматов екеуіміздің арамызда күрделі әңгіме өткен. Бұл әңгіме менің "Мәңгүрттенудің егеу құйрықтық тәсілі" деген кітабыма енді. 

Мынау қазақтың арғы-бергі тарихында өзінің тіліне, ұлтына қарсы шыққан қазақтар да болған. Солардың барлығының тағдыры трагедиямен біткен. Сол бір ғажап

Менің өзім куә болған бірнеше адамдар бар. Кезінде Тоқтасын Беркінбаев деген ағамыз бар еді. Екеуіміз бір өлкенің перзенті едік, Отрар өлкесінің. Бірақ ол біреулердің сөзіне еріп, Желтоқсан көтерілісіне қарсы шықты. Желтоқсан көтерілісінің негізі – тіл үшін болған күрес.

Міне сол Желтоқсанды жамандап 17 мақала жазды. "Ақиқат" деген журнал бар, соның 17 санына бірінен соң бірі Тоқтасын ағамыздың мақаласы жарық көрді. Сөйтіп ол Талғат Рысқұлбектовты, Ләззат Асанованы тағы да басқа желтоқсан қайраткерлерінің бәрін жамандады. Алаңға шыққандардың барлығы маскүнемдер еді, нашақорлар еді деген биліктің пікірін қуаттады. Яғни шамасынша Желтоқсанды қаралады. Ұлттық, елдік мүддеге қарсы шықты. 

Ауылға барып қалып едім, сонда бір балшы-көріпкел кемпір бар екен. Сол қолымды ұстап отырды да "өзіңіздің ауылдағы ұлттық, елдік мүддеге қарсы шыққан бір жігіт бар екен. Соған өлілердің де, тірілердің де қарғысы өтіпті. Екі айдан кейін топырақтың арасында көріп тұрмын" деді. Айтқанындай-ақ, тура екі айдан кейін ана кісінің аяғы аспанға келді. 

Одан кейін кезінде "қазақ тілінің не керегі бар? Оны музейге қою керек" деп қаншама қазақтың тілін қорлап, сөз сөйлеген Нұрболат Масанов деген жігіт жап-жас кезінде дүниеден өтіп кетті. Қазір Кенсай зиратында жатыр. Яғни осындай бірнеше адамды біздің жігіттер зерттеді. Тілге қарсы шыққан адамадардың барлығының тағдыры трагедиямен бітеді екен. Соған мен өзім қайран қалдым.  

Сізге интернет журнал не үлкен сайт керек-ақ. Онда негізгі тараулар: тарих, мәдениет, мұрағат қазына, тұлғалар, кітапханана, форум болса ғой. Әрине оған бірсыпыра қаражат керек. Редактор журналшы, кәмекші оператор, веб програмшы, жорлналшы корреспондент, шамамен көп адам. Мүмкін спонсор табылар?

Мынау қазақтың тіліне спонсорлық көрсеткен адамдар жоқ. Байлар бізде жеткілікті, бірақ олардың барлығы мынау тілге, ұлттық мүддеге қамқорлық көрсетуі үшін билік нысанаға алады деп қорқады. Тіптен осы жақында мемлекеттік тілді қолдау акциясын өткіздік қой. Сонда Мәмбеталин деген "Руханият" партиясының қайраткері кішкене ақша берді, содан кейін өзім кітаптарымның ақшасын қостым, 130 мың өзімнің ақшамды қостым. Басқа біреу бір тиын берген жоқ. Мейлі ғой енді, қайтеміз? 

Бірақ бізге жаңағыдай сайт керек-ақ. Ол туралы ойлап жүрміз, бірақ қаржы жоқ. 

Мұхтар-аға, сәлеметсіз бе? Менің білейін дегенім: Бибігүл Төлегенованың даулы конференциясынан кейін сіздің сол кісіге деген көзқарасыңыз өзгерді ме? Сіз оның өткізген конференциясы мен айтқан сөздері туралы не деп ойлайсыз? 

Бибігүл Төлегенова қазақтың аса талантты әншісі. Бірақ өкінішке орай әншілердің көпшілігінің тамағы ғана жұмыс істейді. "Рухани сана, парасат" дегендер шиеніске түскен. Сорымызға қарай. 

Бибігүл апамызды кіргізейік дегенде мен қарсылық білдіріп едім. "Керегі жоқ, одан басқа да адамдар табылады" деп едім, бірақ менің Нұржан Ошамбек деген бала телефон соғып өзімен келісіпті. Ол алдымен сұрапты "кімдер бар қол қойғандардың арасында?" деп. Нұрпейісовтен бастап біраз адамдардың аттарын атаған екен. "Мақұл, мен де біргемін сендермен" деген екен. Ал кейін ойламаған жерден қарсы шықты. Сөйтіп, мейлі, оған да ырзамыз, мейлі. Бірақ ол кісі арнайы, бізге қарсы, қазақ тіліне қарсы, орыстілді басылымдардың барын жинап, сұхбат берді. 

"Мемлекеттік тіл" қозғалысы бұрын "Шіріген жұмырқа" деген сыйлық ойлап шығарған. Сөйтіп бұл сыйлыққа кандидат ретінде президенттің саяси істер жөніндегі кеңесшісі Ермұхамед Ертісбаев, Бибігүл Төлегенова және ұлттық мүддеге қарсы шықан бірнеше адам ендірілді. Екі университеттің ректоры бар ішінде. Енді оларды халық талқылайды, баспасөздер әлі ұзық талқылайды соларды. Сөйтіп жылдың аяғында біз елдік, ұлттық мүддеге ашық қарсы шыққан бірнеше адамдарға береміз. 

Міне апамыз да өкінішке орай сол сыйлыққа кандидат болып тұр. 

Мұхтар аға, болашақта Қазақ елінде үш тұғырлы тіл болады дегенге қалай қарайсыз? Қазірдің өзінде көп мектептер мен университеттерде политілдік группалар пайда болып жатыр емес па!?

Енді үш тұғырлы тілдің пайда болу себебі орыс тілін мемлекеттік тіл жасау салдарынан туған. Әйтпесе үш тілдің қайсысы мемлекеттік тіл? Үшеуі бірдей ғой. Міне осы істерде Ертісбаевтың еңбегі ерекше.

Мәселен, мен қайбір жылы Жапонияда болып, сегіз қаласында кездесу өткіздім. Сонда жапондардың жас қыз-жігіттері менің өлеңдерімді жатқа айтып тұрды кездесуде, өз ана тілдерінде. Содан кейін келіп өздерінің үлкен сыйлығын берді

Мына жапондарда бала 12-ге келгенше тек қана өз ана тілінде тәрбиеленеді екен. Он екіден асқаннан кейін ғана басқа тілдерді үйренуге бет бұрады. Яғни ол он екіге дейін өзінің анасын, тілден үлкен ана жоқ қой, сол өзінің анасын қуатының бойына сіңіреді. Ал сондай мінез қалыптастырған бала кейін өз ұлтын сатпайды, ұлтының патриоты болады, басқа да үлкен елдік, ұлттық мүдделерде алда жүреді. Ал біздегі саясат қалай? Әлі оң қол, сол қолының қайсысы қайсы екенін танымайтын екі жасар балаға бірден үш тіл үйретуге көштік. 

Бұл педагогикалық заңдарға қайшы. Бала алдымен өзінің ана қуатын бойына сіңіріп алу керек. Ал енді кейбір мектептерде бірден үш тіл үйретіле бастады. Мектептерде емес, балабақшаларда екі жасар балаларға үш бірдей тілді үйретіп жатыр. Бұл қылмысқа бара-бара іс. Сондықтан біз бұған түбегейлі қарсымыз. 

Әрине, адам шамасы келгенше 10 тіл, 15, 20 тіл үйренсін. Біздің Әбу Насыр әл-Фараби деген бабамыз 76 тілде сөйлеген. Бірақ әр бала міндетті түрде бірінші кезекте өзінің ана қуатын бойына сіңіру керек. Ана тілін аялайтын деңгейге жету керек. Содан кейін ғана басқа тілдерге бұрылу керек. Ал жапондар сауатсыз халық емес.

Мәселен, мен қайбір жылы Жапонияда болып, сегіз қаласында кездесу өткіздім. Сонда жапондардың жас қыз-жігіттері менің өлеңдерімді жатқа айтып тұрды кездесуде, өз ана тілдерінде. Содан кейін келіп өздерінің үлкен сыйлығын берді. 

Ал енді сол елде жүріп мен жапондардың ғылыми пайымына, адами пайымына ерекше ырза болдым. Сондықтан біз бұл салада осы жапондардың ғылыми тәжірибесіне сүйенуіміз керек екені дұрыс.