2,5 мың жылдық тарихы бар әйгілі Қытай қорғаны туралы не білесіз: қызықты мәліметтер

Ұлы Қытай Қорғаны – аспан асты елінің символы әрі Қытайдың ең көрікті жерлерінің бірі. Мұны әрбір шетел туриcті де біледі. Ұлы Қорғанның кескіндемелерін көптеген буклет, атлас пен жол көрсеткіштері арқылы көруге болады. Десе де бұл кереметтің пайда болу тарихын екінің бірі біле бермеуі мүмкін, деп хабарлайды KAZ.NUR.KZ.

Маңызды тұстар

Бұл мәтін автоматты түрде ЖИ көмегімен жазылған және редактор тексермеген, сондықтан фактологиялық және грамматикалық қателер болуы мүмкін. Толығырақ жарияланымда.

• Ұлы Қытай қорғаны б.з.б. 770-476 жылдар аралығында салына бастап, кейінгі патшалықтар кезінде жалғастырылған, оның ұзындығы 10000 км-ге жетіп, солтүстіктен келетін шапқыншылықтардан қорғану мақсатында салынған.
• Қорған әскери қорғаныс және Ұлы Жібек жолындағы сауда-саттық байланысында қауіпсіздік рөлін атқарғанымен, солтүстіктегі көшпелі халықтарға толық тосқауыл бола алмаған.
• Қазіргі таңда қорғанның тек 10 пайыздан астамы ғана жақсы сақталған, шамамен 50 пайызы жойылып, 30 пайызы қирап жатыр, оны сақтап қалу үшін Қытай үкіметі мен халықаралық ұйымдар бірлесе әрекет етіп жатыр.

Ұлы Қытай қорғаны жайлы не білеміз?

Ұлы Қытай қорғаны Чуньцю ("Көктем және күз" б.з.б. 770-476 жылдар) және Чжаньго ("Жауласқан патшалықтар" б.з.б. 475-221 ж.) заманында салына бастаған. Ол кезде Хуанхэ алқабында жеті шағын патшалық жеке-дара өмір сүрді. Олар өздерінің солтүстігіндегі ғұн және дунху сияқты көшпелі тайпалардан қорғану үшін өз шекараларына қорғаныс қамалдарын тұрғыза бастады. Ұлы Қытай қорғаны қытайша Ваньли чанчэн деп аталады, ол "Он мың шақырымдық қамал" деген мағынаны білдіреді.

Б.з.б. 221 жылы тұңғыш император Цинь Шихуанди өзге алты патшалықтың басын біріктіріп, біртұтас Қытай империясын құрды. Ол әр патшалық тұрғызған үзік-үзік қорғаныс қамалдарын бір-біріне жалғастырып салдырды. Оның ұзындығы 5000 км-ге жеткен.

Хань империясы заманында қорған-қамалдар шығыста Ляодун түбегінен батыста Линьтаоға дейін жеткізілді. Қорғаныс қамалдарының бұзылып, бүлінген жерлерін Қытайды билеген әрбір патшалық жөндеп, қалпына келтіріп отырды. Әсіресе Мин әулеті солтүстігіндегі көршілері – шүршіттер мен моңғолдардан қорғану үшін сол заманның ең озық техникасын пайдаланған. Олар биік тау жоталары мен шатқалдарына және шөл далаға дейін қорғаныс қамалдары мен бекіністерін салдырып, қорғанды ұзарта түсті.

Шығыста Бохай жағасындағы Шаньхайгуань бекінісінен батыста Ганьсу провинциясындағы Цзяюйгуань бекінісіне дейін созылып жатқан қорғанның жалпы ұзындығы 10000 км-ге жетті. Негізгі бөліктерінің орташа биіктігі 7-8 метр болса, табанының ені 6,5, үстіңгі жағының ені 5,8 метрді құраған.

Қорғанның үстінде әр 100 метр сайын 2-3 қабаттан тұратын қарауыл мұнарасы салынған. Онда гарнизон сарбаздары тұрған, әрі қару-жарақ, оқ-дәрі сақталған. Ал қорғаныс шебінің ең маңызды деген тұстарында ірі бекіністер, ішкі өткелдер бар.

Қорғанның ішкі, ал кейде сыртқы жағынан тау жоталарының үстіне аралары белгілі қашықтықты сақтай отырып салынған дабыл мұнараларында күндіз түтін түтетіп, түнде алау жағу арқылы бір-біріне белгі беріп отыратын болған.

Осы тәсілмен бір сағаттың ішінде 500 км алыс жерге әскери дабыл беріп, қауіп-қатерді хабарлай алған. Екі жарым мың жылдан астам тарихы бар Қытай қорғаны адамзаттың сәулет өнері тарихындағы ғажайып кереметтердің бірі.

Қорған Қытай тарихында белгілі дәрежеде әскери қорғаныстық және Ұлы Жібек жолындағы сауда-саттық байланысында қауіпсіздік рөлін атқарды. Алайда солтүстіктегі көшпелі жауынгер халықтарға ол ешқандай тосқауыл бола алған жоқ. Ғұндар, түріктер, қидандар, моңғолдар мен шүршіттер қорғаннан өтіп, отырықшы елдермен емін-еркін саяси, мәдени және сауда байланыстарын жүргізді.

Солтүстіктен төнген қауіп

Қытайға негізгі қауіп солтүстіктегі көршілерінен төнді. Б.з.д. IV ғасырдан бастап көшпелі малшылар шекаралас далалық аумақтарды мекендеді. Қатал табиғи орта бұл халықтың өмір сүруіне жеткілікті жағдай жасады, бірақ одан артық ештеңе ұсына алмады. Солтүстіктегілер өздерінің оңтүстік көршілерінің нәзік маталар мен ауыл шаруашылығы өнімдерінің мол түрі сияқты тауарлары мен сән-салтанатына қызыға қарады.

Көшпенділердің саны қытайлықтарға қарағанда айтарлықтай аз болғанымен, олар әскери тұрғыдан үлкен қауіп төндірді. Төзімді де жылдам дала понилеріне мініп, қуатты садақтармен және жебелермен қаруланған олардың жауынгерлері шекаралас қытай мемлекеттеріне тиімді шабуылдар ұйымдастырып, өздеріне қажеттіні тартып ала алатын еді.

Көшпенділер мен қытайлар арасындағы байланыс тек соғыспен ғана емес, сондай-ақ саудамен де тығыз байланысты болды. Далалы аймақтарда моңғолдар ауыл шаруашылығымен айналыса алмады, сондықтан қытайлармен азық-түлік саудасы олар үшін өте маңызды болды. Көшпенді тайпалар арасында жібек пен мақта сияқты маталарға, сондай-ақ қару-жарақ жасауға арналған металдарға үлкен сұраныс болды.

Сонымен қатар қытайлар соғыс үшін көшпенділердің жылқыларын жоғары бағалады. Қытайда қажетті мөлшерде жылқы өсіру мүмкін болмағандықтан, көшпенділердің көп жылқысы ерекше сұранысқа ие болды. Алайда бұл сауда қатынастарында теңсіздік байқалды: қытайлар жылқысыз күн көре алса, моңғолдар азық-түлік пен киімсіз өмір сүре алмады.

Осылайша Қытай билеушілері көшпенділерді елден аулақ ұстау үшін инженерлік құрылыстар, соғыс және дипломатия секілді стратегияларды қолданды. Біріккен Қытайдың алғашқы императоры Цинь Ши Хуанди (б.з.д. 221-210 жж.) солтүстік шекараның бойында алғашқы бекініс желілерінің бірін құрды, бұл бұрынғы мемлекеттер салған құрылыстарды біріктіру арқылы жүзеге асырылды.

Кейінгі Хан әулетінің билеушілері сыртқы жаулармен күресу үшін экономикалық және әскери стратегияларды қолдануға тырысты. Олар көшпенділерге жәрдемақы төлеп, сонымен қатар далада әскери жорықтар жүргізіп, жаңа қорғаныс қабырғасын салды. Алайда бұл әдістер басқыншыларды тоқтата алмады. Керісінше, солтүстіктегілер шабуылдары арқылы тез арада тауарларға қол жеткізіп қана қоймай, қытайлардан көбірек көмек талап ету үшін бұл әрекеттерін қауіп төндіру құралы ретінде пайдалануға болатынын түсінді.

Одан кейінгі мың жыл бойы қарым-қатынастар осы бағытта жалғасты. Содан кейін XIII ғасырда Темүжин есімді көсем моңғолдарды біріктіріп, күштердің теңгерімін солтүстіктегілердің пайдасына өзгертті. Темүжин – Моңғол империясының билеушісі ретінде Шыңғыс хан атын алған. Ол 1211 жылы Солтүстік Қытайға шабуыл жасап, 1215 жылы астанасын басып алды. Оның немересі Құбылай хан Қытайдың барлығын жаулап алып, жаңа Юань әулетін құрды.

Юань әулеті ұзақ өмір сүрмеді. 1368 жылы шаруалардың көтерілісі нәтижесінде ол тақтан құлатылды. Моңғол сарайы астанадан қашып, далаға бас сауғалады. Қытайдың жаңа билеуші әулеті – Мин (1368-1644) Юань әулетінің билікке қайта келуіне жол бермеу үшін белсенді әрекеттерді бастады. Алайда, 1449 жылы Туму шайқасында ауыр жеңіліске ұшырап, бұл шабуыл саясаты апатты жағдайға әкелді. XV ғасырдан бастап Мин әулеті бірте-бірте қорғанысқа көшті.

Мин әулеті императорлары мен мемлекеттік қызметкерлері арасында бұл саясат танымал болмаса да, моңғолдарды бақылауда ұстау үшін оларға бірнеше рет шетелдік көмек жіберілді. Бұл қадамдар қоғамдық қаржыға ауыртпалық түсіргенімен, жүзеге асырылды. Алайда мұндай шаралар күшейе түскен моңғолдардың шекаралық шабуылдарының көбеюінің алдын ала алмады. Бұл шабуылдар, әсіресе, далада қатты қажет болған тауарларды қытайлармен саудалауға мәжбүрлеу тактикасы ретінде қолданылды.

1459 жылы Ұлы хатшы Ли Сянь моңғолдардың азық-түлік пен киімге деген тұрақты қажеттілігін Қытай үшін "үлкен апат" деп сипаттаған. Тек 1571 жылы ықпалды сарай қызметкері Ван Чун Ку министрі император Лунцинді саясатты өзгертуге көндірді. Шекарада сауда бекеттері салынды. Бұл шешімнен кейін моңғол шабуылдарының саны азайды, ал Қытай қымбатқа түсетін әскери жорықтарын қысқарта алды.

Ұлы Қытай қорғанына қай кезде саяхаттап барған тиімді?

Қорған ғасырлар бойы түрлі маусымды өткеріп, жыл бойы келушілерді қарсы алуға дайын. Бейжің аймағында қыста суық болады, бірақ бұл мезгілде жаздың қарбалас кезеңіне қарағанда адам аз. "See China’s Iconic Great Wall From Above" мақаласындағы мәліметтерді негізге алсақ, күзде Бейжіңнің маңында ауа райы жайлы (6°-тан 18°C-қа дейін) болып, туристердің саны азаяды, бұл уақыт ерекше ләззат сыйлайды. Көктемде жел мен шаң жиі болады.

Қытай – фестивальдер елі, сондықтан әйгілі орынға саяхаттағыңыз келсе, сапарыңызды қорғанның көлеңкесінде өтетін мерекелермен сәйкестендіріп жоспарлауды қарастырыңыз.

Бұл аймақ туристік жолдардан алыстау әрі ұзақ жүруді талап етеді. Сол себептен де жан-жақты ізденіп, қызықты саяхатқа дайын болып барған жөн.

Ұлы Қытай қорғаны 15 түрлі аймақты қамтиды, бұл оның құрылысын өте күрделі процесс етті. Құрылыс жұмыстарына шамамен 2 миллионнан астам адамның қатысқаны белгілі. 2014 жылғы мәліметтерге сүйенсек, қорғанның тек 10 пайыздан астамы ғана жақсы сақталған.

nationalgeographic.com қорғанның жаңа бөліктері ашылғанымен, соңғы жарты ғасырда оның бірнеше бөлігі жоғалып кеткенін жазады. 1950 жылдары Мао Цзэдун қабырғаның кейбір бөліктерін бұзып, құрылыс материалдарын қайта пайдалануды қолдаған. Бүгінгі күні де ауыл шаруашылығымен айналысатын шаруалар қорғанның топырағы мен тастарын практикалық мақсаттарда қолданады.

Ежелгі қорғанның шамамен 50 пайызы қазірдің өзінде жойылып кеткен, ал тағы 30 пайызы қирап жатыр. Қытай және халықаралық ұйымдар осы ерекше мұраны сақтап қалуға тырысқанымен, оның жағдайы күннен-күнге нашарлауда.

1961 жылы ІХР үкіметі қорғанның көптеген тұстарын қайта қалпына келтіріп, мемлекет қорғауына алды, ал 1987 жылы ол адамзаттың мәдени құндылығы ретінде ЮНЕСКО-ның бүкіл әлемдік мәдениет және табиғат ескерткіштері тізіміне енді.