"Қорғансыздың күні": Мұхтар Әуезовтің ең әсерлі шығармалары

Мұхтар Әуезовтің шығармашылығы ХХ ғасырдың қазақ әдебиетін айрықша және қайталанбас құбылысқа айналдырды. Әуезовтің мұрасынан алатын білім мен тәрбие шексіз. Жазушы өз еңбектерінде халқының өмірін, қам-қарекетін, асыл армандары мен жарқын үміттерін, тарихи болмысы мен қазіргі келбетін терең түсініп, шеберлікпен жеткізе білді. Мақаламызда жазушының ең әсерлі шығармаларына тоқталуды жөн көрдік.

"Абай жолы" роман-эпопеясынсыз қазақ әдебиетін елестету мүмкін емес"

Жазушы Әбіш Кекілбайұлы айтпақшы, "Абай жолынсыз" қазақ әдебиетін, халқымыздың рухани-көркемдік әлемін көзге елестету мүмкін емес". Бірінші кезекте бұл романды атап өтпесек болмас. Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" роман-эпопеясы қазақ әдебиетінің алтын қорында ерекше орын алады. Бұл шығарма қазақ халқының мәдениеті мен руханиятының асқақ бейнесін көркемдік тұрғыдан бейнелеп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен асыл мұраға айналды.

Роман-эпопея төрт кітаптан тұрады және қазақтың ұлы ақыны, ойшылы Абай Құнанбаевтың өмір жолын баяндайды. Шығарма XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамының әлеуметтік, экономикалық және мәдени өмірін қамтиды. Әуезов романында Абайдың тұлға ретінде қалыптасуын, оның өнер, білім, әділет, адамгершілік туралы ой-пікірлерін жан-жақты суреттейді.

Бұл шығарма – Абайдың өмір жолын ғана емес, сонымен қатар сол кезеңдегі қазақ қоғамының бейнесін ашатын туынды. Мұнда қазақ халқының дәстүрі, әдет-ғұрыптары, тұрмыс-салты терең бейнеленген. Әуезов қазақ елінің ұлттық болмысын, рухани дүниесін, салт-дәстүрін көркемдік тәсілмен шынайы жеткізе білді.

Романдағы оқиғалар арқылы Әуезов қазақ қоғамының әлеуметтік теңсіздігін, патриархалдық-феодалдық қатынастардың қайшылықтарын ашады. Абайдың әділдік пен шындықты іздеуі, халықтың мұң-мұқтажын түсінуі арқылы жазушы қазақтың ұлттық санасының оянуын көрсетеді.

Әуезовтің тіл байлығы, шебер баяндау стилі, кейіпкерлердің жан дүниесін ашу шеберлігі "Абай жолы" романын нағыз шедеврге айналдырды. Автор табиғат суреттерін, халықтың тұрмыс-тіршілігін, ішкі сезімдерін өте көркем тілмен жеткізеді. Шығармадағы әрбір кейіпкердің мінез-құлқы, ой-өрісі, іс-әрекеттері нанымды және айқын суреттелген.

"Абай жолы" роман-эпопеясы Мұхтар Әуезовтің шығармашылық шыңы саналады. Ол қазақ әдебиетінің классигі, ұлттық мақтанышы. Әуезовтің шығармашылығы қазақ халқының мәдени және рухани мұрасын сақтап, оны әлемге танытуға зор үлес қосты.

"Абай жолы" тек қазақ әдебиетінің емес, әлем әдебиетінің де маңызды бөлігі саналады. Бұл шығарма көптеген тілге аударылып, әлем оқырмандарына ұсынылды. Әуезовтің шығармашылығы ұрпақтан-ұрпаққа ұласып, өзінің құндылығын жоғалтпайтын мәңгілік мұра болып қала береді.

"Абай жолы" роман-эпопеясы – қазақ халқының рухани қазынасына айналған ұлы шығарма. Мұхтар Әуезовтің шеберлігімен жазылған бұл туынды қазақ мәдениеті мен әдебиетінің жарқын үлгісі болып, ұлт мақтанышы ретінде мәңгі сақталады.

"Қорғансыздың күні" – Әуезовтің алғашқы шығармасы

"Қорғансыздың күні" – Мұхтар Әуезовтің 1921 жылы "Қызыл Қазақстан» журналының 3-4 сандарында "Арғын" деген бүркеншік атпен жарық көрген алғашқы көркем шығармасы. 1922 жылы бұл әңгіме Орынборда жеке кітап болып басылып шықты. Мұхтар Әуезов бұл әңгімені жазу барысында өз ішкі жан дүниесіндегі ауыр кезеңдерді баяндаған.

"Қорғансыздың күні" әңгімесі байырғы қазақ ауылындағы кедейлер өмірінің бір көрінісін тереңнен қозғап, бейшара, қорғансыз жандардың тұрмыс-тіршілігіндегі жан түршігерлік азап пен ауыртпалықты аса шынайы әрі әсерлі жеткізеді. Жазушы өмір шындығын, заман сипатын, адамның тіршілік-тынысымен сабақтастыра шебер баяндап береді. Оқиға басталған сәттен-ақ оқырманды қорқыныш сезімі билейді. Тағдырдың ауыртпалығын арқалаған, үйде еркексіз қалған, соқыр әйел, кәрі әже және жас қыздың зарлы тағдыры кім-кімді болса да тебірентпей қоймайды.

Тек Ақан сияқты қатігез, жауыз болыс қана міз бақпай, өзінің айуандық бет-пердесін біртіндеп ашады. Ақанның қара ниеті мен тағылық әрекеттері әшкереленіп, жас қызды зорлау арқылы оның азғындығы, адамгершіліктен жұрдай екені көрінеді. Оқырман Ақан мен Қалтай сияқтылардан ешқандай жақсылық күтуге болмайтынын түсінеді.

Ғазизаның әкесінің моласына барып, үсіп өлуі, оның қорлыққа шыдамай, жауыздықтың құрбаны болуы жазушының аса дәл шеберлігімен суреттелген. Қыздың адам айтқысыз азапқа шыдамай, боранда үсіп өлгені баяндалады.

"Көксерек" – адам мен табиғаттың қарым-қатынасын бейнелейтін шығарма

Мұхтар Әуезовтің "Көксерек" әңгімесі адам мен табиғат арасындағы күрделі байланысты көрсетеді. 1929 жылы жазылған бұл шығарма реалистік әдебиет дәстүрлерін шебер қолдану арқылы өмірге келген. Әуезов бұл шығармасында кішкентай көлемге терең мағына сыйдырып, адам қолында өскен, бірақ кейін адамға қиянат жасаған көкжалды суреттейді. Ақыры, сол көкжал адам қолынан өлім табады.

"Көксерек" әңгімесінде символдық ой мен үлкен идеялар үйлесім тауып, сахара өмірінің шындығын қанық бояулармен бейнелейді. Шығарма алғаш рет 1929 жылы "Жаңа әдебиет" журналында жарық көрді. Кейін Әуезовтің "Қараш-Қараш" және "Қилы заман" кітаптарында, сондай-ақ оның 12 және 20 томдық шығармалар жинақтарында жарияланды. Әңгіме бірнеше рет жеке кітап болып басылып шыққан. А. Пантиелевтің аудармасымен "Новый мир" журналында (1960, №9) жарық көрді. Сонымен қатар, "Көксерек" көптеген шетел тіліне аударылды. 1977 жылы шығарма қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жеке кітап болып басылды.

Шығарма бойынша "Көксерек" фильмі түсіріліп, қазақ, неміс және орыс тілдерінде спектакльдер қойылды. Фильм 1973 жылы түсіріліп, 1974 жылы 8 сәуірде Мәскеуде тұсаукесері өтті. Фильмнің режиссері – Толомуш Өкеев. 1974 жылы Әзербайжанның астанасы Бакуде өткен Бүкілодақтық кинофестивальде фильм бірінші жүлдеге ие болды.

"Қилы заман" романы: елеулі туынды

Мұхтар Әуезовтің "Қилы заман" романы – қазақ әдебиетінің ғана емес, жалпы қазақ халқының тарихи санасының қалыптасуындағы елеулі туынды. Бұл роман қазақ даласындағы күрделі әлеуметтік өзгерістер мен саяси оқиғаларды шебер бейнелейді, сондықтан да ол қазақ әдебиетінің классикасы саналады.

"Қилы заман" романының негізінде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің оқиғалары жатыр. Ресей империясының отаршылдық саясаты мен патшаның қазақ жастарын майданға алу туралы жарлығы қазақ қоғамында үлкен дүрбелең туғызған. Әуезов осы кезеңдегі халықтың күйзелісі мен күресін, отаршылдықтың езгісіне қарсы тұрған батырлардың ерлігін әсерлі әрі шынайы түрде суреттейді.

Романның басты кейіпкерлері – қазақ халқының отаршылдыққа қарсы күрескерлері, қарапайым халық өкілдері. Шығарманың басты арқауы – ел басына түскен қиыншылықтар мен сол қиыншылықтарға төтеп беру жолында халықтың бірігуі. Мұнда Әуезов қазақтың батырлық рухын, елге деген сүйіспеншілігін, әділетсіздікке қарсы күресін терең ашып көрсетеді.

Кейіпкерлердің ішкі жан дүниесі, олардың мақсаттары мен мүдделері, арман-үміттері, әсіресе, отаршылдықтың қысымына қарсы шыққан батырлардың тағдыры шынайы әрі әсерлі бейнеленген. Әуезовтің шеберлігімен сомдалған кейіпкерлер оқырманның жан-дүниесін тербеп, оларды терең ойға жетелейді.

2022 жылы бұл шығарма желісімен "Қилы заман" атты телехикая түсіріліп, қалың жұртшылыққа таныстырылған еді.

"Қилы заман" романы көркемдік тұрғыдан да жоғары бағаланады. Жазушының тілі бай, суреттеу шеберлігі ерекше. Ол табиғат көріністерін, кейіпкерлердің ішкі сезімдерін, тарихи оқиғаларды әсерлі де шынайы суреттейді. Әуезовтің қаламы арқылы сол заманның тынысы, халықтың ауыр тағдыры, әлеуметтік және саяси жағдайлар оқырманға нақты әрі айқын түрде жеткізіледі.

Бұл роман көркем шығарма ғана емес, сонымен қатар тарихи құжат ретінде де маңызды. Ол – қазақ халқының отаршылдыққа қарсы күресінің шежіресі. Роман халықтың тарихи жадын жаңғыртып, ұлттық сананың қалыптасуына ықпал етеді. Мұхтар Әуезов осы шығармасы арқылы қазақ халқының рухын, күрескерлік қасиетін, әділеттілікке деген ұмтылысын көрсетіп, кейінгі ұрпаққа өнеге боларлық мұра қалдырды.

"Ескілік көлеңкесінде" – әлеуметтік теңсіздікті көтерген туынды

"Ескілік көлеңкесінде" шығармасында Мұхтар Әуезов ескі салт бойынша өлген апасының орнына кәрі жездесіне тоқалдыққа баруға келісім берген Жәмеш есімді қыздың тағдырын баяндайды. Жәмеш өзінің сүйген жігіті Қабыштың тілегін елемей, салт-дәстүрге мойынсұнады. Бұл туындыда Әуезов өмірдің қайшылықтары мен әлеуметтік теңсіздіктерін терең әрі жан-жақты бейнелеп, қазақ әдебиетінде психологиялық прозаның жаңа үлгілерін жасады.

Шығарманың негізгі тақырыбы – ескі мен жаңаның арасындағы күрес. Әуезов бұл тақырыпты кейіпкерлердің тағдыры мен іс-әрекеттері арқылы ашады. Басты кейіпкердің ішкі жан дүниесіндегі қайшылықтар, оның қоғамдағы өзгерістерге бейімделуі, жаңа өмірге қадам басуы шығарманың негізгі идеяларын айқындайды.

Әуезов ескілікке қарсы тұрудың қажет екенін, қоғамның дамуы үшін жаңашылдықтың маңыздылығын көрсетеді. Сонымен қатар, жазушы ұлттық дәстүрлерді сақтаудың да маңызды екенін еске салады. Бұл туындыда ұлттық болмысты сақтау мен заман ағымына ілесудің үйлесімді жолын табу қажеттігі туралы ойлар қозғалады.

Шығармадағы кейіпкерлердің әрқайсысы өз алдына ерекше тұлға. Олар арқылы автор дәуірдің сипатын, сол кезеңдегі қоғамның болмысын көрсетеді. Басты кейіпкердің ішкі жан дүниесі, оның қоғамдағы орны мен әлеуметтік мәселелерге деген көзқарасы шығарманың негізгі арқауы болған.

Кейіпкерлердің арасында ескілікке берік адамдар мен жаңашылдықты жақтаушылардың тартысы да көрініс табады. Әр кейіпкердің мінезі, іс-әрекеттері, өмірге деген көзқарасы арқылы автор сол дәуірдің тынысын, қазақ қоғамының күйін көрсетеді.

Мұхтар Әуезовтің шеберлігі оның көркемдік тәсілдерінде көрініс табады. Шығармада суреттелген табиғат көріністері, кейіпкерлердің жан дүниесі, оқиғалардың өрбуі – бәрі де автордың жоғары шеберлігінің дәлелі. Әуезовтің тілі бай, бейнелі, ол оқырманды бірден баурап алады.

Автор кейіпкерлердің жан дүниесін, олардың ой-сезімдерін терең әрі нанымды бейнелейді. Шығармадағы диалогтар мен монологтар арқылы кейіпкерлердің болмысын, олардың ішкі жан толғаныстарын ашып көрсетеді.

"Ескілік көлеңкесінде" – Мұхтар Әуезовтің шығармашылық мұрасында маңызды орын алатын туынды. Бұл шығарма қазақ қоғамының өткенін, дәстүрін, сол кезеңдегі әлеуметтік мәселелерін терең түсінуге мүмкіндік береді. Әуезовтің бұл шығармасы ұлттық рухты көтеріп, ұлттық болмысымызды сақтауға шақырады.