30-жылдардағы аштық: қанша қазақ қырылды

Ашаршылық – адамзат тарихындағы ең ауыр әрі қайғылы кезеңдердің бірі. Қазақ халқы да осындай қиындықтарды басынан өткерген. ХХ ғасырдың басында болған ашаршылық қазақ халқының өмірінде үлкен із қалдырды, оның әлеуметтік және экономикалық дамуына терең әсер етті.

Ашаршылық қалай басталды және оған не себеп?

Қазақ даласындағы ашаршылықтың басты себептерінің бірі – патшалық Ресейдің отаршылдық саясаты. Қазақ жерлерін тартып алу, халықты мәжбүрлеп отырықшыландыру және күштеп ұжымдастыру сияқты әрекеттер ауыл шаруашылығының құлдырауына әкелді.

1920-1930 жылдары Кеңес үкіметінің жүргізген аграрлық реформалары да қазақ халқының тағдырына кері әсер етті. Күштеп ұжымдастыру нәтижесінде көптеген мал басы қырылып, халық азық-түліксіз қалды. Сол кездегі өрескел саяси шешімдер мен әкімшілік қателіктер ашаршылықтың күшеюіне себеп болды.

Жазушы Алдан Смайыл "Ашаршылық қазақ жерінде қалай басталды?" атты мақаласында бірқатар дерек келтірген.

"Алдымен ашаршылықтың себебін анықтап алайық. Мұстафа Шоқай "Туркестан под властью советов» деген еңбегінде Жетісу қазақтарының аштан қырыла бастағанын, большевиктердің соларға қол ұшын берудің орнына солай болғанын қалағанын айта келіп, қызылдар басшыларының бірі Тоболин дегеннің сөзін келтіреді: ол ашықтан ашық былай дейді: «Киргизы (казахи), как экономические слабые все ровно должны будут вымереть. По этому для рефолюции важнее тратить средства не на борьбу с голодом, а лучше на поддержку фронтов", - деп жазған.

Мақаладағы мәліметке сүйенсек, ашаршылық қазақ халқы ғана көрген нәубет емес, одан орыс та, украин да, беларусь пен молдаван да, қырғыз бен басқалар да зардап шекті. Коммунистер осылардың бәрін қыруды жоспарлаған жоқ шығар.

"Егер большевик көсемдер қазақ пен қырғызды қасақана қырып салмақ болса, олар бұл мақсаттарына жететін еді. Сол тұста бұларға тосқауыл болатын күш жоқ-ты. Совет үкіметі пролетариат диктатурасының ұранды идеясын жүзеге асырды, жеке меншік атаулыны шұғыл құртты, бәрін мемлекеттік меншікке өткізді, коллективтік шаруашылық құрды. Бар гәп – осы шаралардың барынша қысқа мерзімде шектен шыққан қатыгездікпен жүргізілгендігінде.

Ал атышулы "Азық-түлік салғыртына" келсек, оған революция бесігіне айналған Петроград пен Москва, басқа да ірі өндіріс орталықтарындағы пролетариаттың ашығуы итермеледі. Егер шынжыр бұғаудан басқа жоғалтары жоқ, бастан-аяқ қаруланған, әбден жыртқыштанып алған миллиондаған жалаңтөс тарықса, қазан төңкерісінің басқа төңкеріске айнала салуы әбден мүмкін-ді. Сондықтан Ленин өзі төңкерілмей тұрғанда провинциялардағы миллиондаған шаруалар мен шеттегі ұлттарды пролетариаттың құрбаны етуге бел байлады", - дейді жазушы мақаласында.

ҚР Ұлттық музейінің Қазақстан тарихы бөлімінің ғылыми қызметкері Ләззат Әлжан сұхбатында ашаршылықтың үш негізгі деген себебін атап көрсеткен:

"Бұл оқиғалардың барлығы Ресей империясының құлдырауынан кейін басталды. Бәріміз ашаршылық кезеңі 1931-1933 жылдарда ғана болды деп есептейміз. Бұлай есептеуіміз дұрыс емес. Ашаршылықтың басы 1916-1918 жылдардан басталды. Бұл кезеңде Патша билігінің жазалаушы отрядтарының өктемдік көрсетіп, бірінші дүниежүзілік соғыстың өршіген уақыты. Соның кесірінен жергілікті халық қатты зардап шекті.

Деректерге көз жүгіртсек, кем дегенде 1,5-2 млн адам қырылған. Бұл кезеңдегі ашаршылықтың тағы бір себебі – табиғаттың тосын мінезі, яғни, құрғақшылықтың болуы. 1917 және 1920 жылдар аралығында ел өңіріндегі халық саны 6 218 300 адамнан 4 679 795 адамға дейін кеміді. Үшінші себебіне келсек, құрғақшылықпен бірге сүзек, тырысқақ, оба, дінгене және басқа аурулар да қатар келді", - деп атап берген еді тарихшы.

Ашаршылықтың салдары

Ашаршылықтың салдары қазақ халқы үшін өте ауыр болды. 1932-1933 жылдары Қазақстанда миллиондаған адам аштықтан қырылды. Бұл кезең қазақ халқының санының күрт азаюына, демографиялық жағдайының нашарлауына әкелді.

Қазақтың ұлт лидері Әлихан Бөкейхан қалдырған мәліметтер бойынша, 1932-1933 жылдары қазақтардың саны 6,47 миллионнан (1924 жылғы халық саны) 1937 жылы 2,1 миллионға дейін азайған. "Алаш" зиялыларының 1929 жылдан бастап жаппай ұсталып, қамалуы қазақтың ұлттық дүниетанымын жойып жіберуге деген талпынысын дәлелдейді.

Халықтың басым бөлігі туған жерін тастап, басқа өңірлерге, тіпті шетелге көшуге мәжбүр болды. Бұл көші-қон үрдісі қазақ мәдениеті мен дәстүрлерінің сақталуына кері әсерін тигізді. Ашаршылықтан аман қалғандар ауыр психологиялық және әлеуметтік соққыға ұшырап, ұзақ уақыт бойы өздерін қалыпқа келтіре алмады.

Алайда КСРО басшылығы халықтың аштықтан, әсіресе Қазақстан мен Украинадағы шығындарын әдейі төмендетіп жібергені жасырын емес. 1932-1933 жылдардағы ашаршылық жаппай ашаршылыққа дейін және одан кейін Қазақстанның байырғы халқы – қазақтардың шынайы саны бұрмаланған.

Мысалы 1937 жылғы санақ аяқталғаннан кейін Иосиф Сталин халық сан өскенін емес, оның орнына оның төмендеуіне куә болған. Бас хатшы санақ нәтижелеріне наразылық пен сенімсіздік білдіріп, санақ деректерін құпия етуді және оған қатысқандардың барлығын халықтың жауы деп жариялауды бұйырды.

КСРО-ның 1926 жылғы бүкілодақтық халық санағы бойынша, КСРО-да 3 968 289 қазақ болған. 1939 жылғы санақ бойынша бас-аяғы 3 100 949 қазақ қалған деп есептелді.

2017 жылы ашаршылық тарихына қатысты жаңа деректер айтылды. Украина ҰҒА демография институты қай елдер аштықтан ең көп зардап шеккенін жариялаған.

ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы ашаршылықтан қазақтар ең көп зардап шеккен ұлт болған, шығындардың салыстырмалы деңгейі 22,4 пайызға тең. Украина екінші орында – 13,3 пайыз. Әрі қарай Ресей (3,2 пайыз) және Беларусь (1,3 пайыз).

Тарихи тағылым

Қазақ халқының басынан өткен ашаршылық кезеңі бізге көптеген сабақ береді. Бұл оқиғалар ұлттық бірліктің, ынтымақтың, өзара қолдаудың маңыздылығын түсінуге көмектеседі. Сол кездегі халықтың бір-біріне көрсеткен көмегі мен жанашырлығы қазіргі ұрпақ үшін үлгі-өнеге болып табылады.

Сонымен қатар, ашаршылық қазақ халқының тарихында ұмытылмауы тиіс маңызды кезеңдердің бірі. Бұл оқиға туралы білімімізді арттыру, тарихи құжаттарды зерттеу және жастарға дұрыс түсіндіру – біздің міндетіміз. Ашаршылықтың қайталанбауы үшін біз өткенімізден сабақ алып, болашақта мұндай қайғылы жағдайларға жол бермеуіміз керек.

Ашаршылық қазақ халқының тарихындағы ең қиын кезеңдердің бірі болды. Оның салдары әлі күнге дейін сезіледі және бұл оқиға ұлттық санамызда мәңгі сақталады. Ашаршылықтың себептері мен салдарын зерттеу, түсіну арқылы біз болашақта мұндай қиындықтарды болдырмауға тырысамыз. Қазақ халқының тарихындағы бұл қайғылы кезең бізге ұлттық бірліктің, өзара қолдаудың және тарихи сананы сақтаудың маңызын көрсетеді.