Репрессияға ұшырағандардың әйелдері басынан кешірген азап: атынан ат үркетін АЛЖИР мен ҚАРЛАГ тарихы

1930-1950 жылдары Кеңес Одағында болған сталиндік репрессиялар тарихтың ең қасіретті беттерінің бірі болып саналады. Осы кезеңде миллиондаған адам саяси қуғын-сүргінге ұшырап, олардың ішінде көптеген ерлер, әйелдер және балалар болды. Бүгінгі мақаламызда репрессияға ұшырағандардың ҚАРЛАГ пен АЛЖИР лагерьлеріндегі өмірі туралы баяндауды жөн көрдік.

Қазақстандағы АЛЖИР (Отан сатқындары әйелдерінің Ақмола лагері – Акмолинский лагерь жен изменников Родины) және ҚАРЛАГ (Қарағанды еңбекпен түзету лагері – Карагандинский исправительно-трудовой лагерь) осы репрессияның ең ауыр символдарына айналды. Бұл лагерьлерде көптеген жазықсыз адам, әсіресе әйелдер адам төзгісіз жағдайларда өмір сүріп, ауыр еңбектен өтті.

Тарихшы Керімсал Жұбатқанов "АЛЖИР туралы бірер сөз" атты мақаласында бұл лагерьлерге әйелдерді қамау туралы шешімнің артында кім тұрғанын жазған.

Автордың жазуына қарағанда, Ақмола маңында орналасқан лагерьдің тарихы 1937 жылдың тамыз айының ортасында басталған. КСРО-ның ішкі істер халық комиссары Николай Ежов диверсия мен тыңшылық әрекеті үшін сотталғандардың барлық туысын тұтқындау және арнайы лагерлерге жіберу туралы жарлыққа қол қойды. Осы сәттен бастап халық жауы деп аталатын туыстар ресми түрде жауапқа тартыла бастады.

"Дұшпан" отбасыларының әрқайсы үшін арнайы карта жасалды, оның көмегімен белгілі бір үй шаруашылығының әлеуметтік қауіптілік дәрежесін анықтауға болады. Олардың үйлерінде тыйым салынған барлық заттарды: әдебиеттерді, құжаттарды, зергерлік бұйымдарды тәркілеу арқылы жиі іздеулер жүргізілді. Әйелдер лагерьге баруға құқығы бар заттардың шектеулі тізімі болды. Бұл киім, аяқ киім, іш киімдер және жеке гигиена құралдары", - деп келтіреді деректерді тарихшы.

Оның мәліметінше, 1938 жылы алғашқы тұтқындар Ақмола лагерінде қабылданды. Тасымалданатын адамдардың географиясы кең, әйелдер Мәскеу, Ленинград, Ростов, Иркутск қалаларынан адамдарды тасуға арналмаған вагондар арқылы жіберілген.

Жалғыз далаға қырық градус аязда келіп, жылытылмаған вагоннан аман өтіп, олар тозаққа келді. Саз балшықтан жасалған казармаларда тұрды. Әр үйдің ішінде үш деңгейлі тақтайшалар болды. Әр үйде үш жүз адам тұрды, сондықтан тіпті қатты тақтайлар тағдырдың сыйы ретінде қабылданды, өйткені олардан орын таба алмағандар салқын жерде ұйықтап, ең қорқынышты ауруларға душар болған.

АЛЖИР лагері

АЛЖИР лагері Ақмола облысында орналасқан және негізінен "халық жауларының" әйелдері мен аналары үшін құрылған болатын. Лагерьге түскен әйелдердің көпшілігі ешқандай қылмыс жасамаған, олардың "кінәсі" тек күйеулерінің немесе туыстарының саяси тұрғыда айыпталуымен байланысты болды.

АЛЖИР-дің негізі 1937 жылы қаланып, онда 18 мыңға жуық әйел жазасын өтеді. Олардың ішінде белгілі мәдениет және ғылым қайраткерлерінің әйелдері, сонымен қатар қарапайым әйелдер де болды.

АЛЖИР-де өмір сүру жағдайлары өте ауыр болды. Әйелдер суық барактарда өмір сүріп, ауыр физикалық жұмыстар атқарды. Олар ауыл шаруашылығында, құрылыс жұмыстарында еңбек етті. Көптеген әйел аштық пен аурудан қайтыс болды. Бұл лагердегі репрессияға ұшыраған әйелдердің тағдыры – тарихтың ұмытылмас сабағы.

Massaget.kz сайты танымал тарихи тұлғалардың әйелдері туралы топтама жариялаған. Онда жазушы Бейімбет Майлиннің жұбайы Гүлжамал (Күнжамал) Майлина туралы деректі кездестірдік. 1900 жылы Қостанай облысы, Қарабалық ауылында туған. 1938 жылы Бейімбет Майлин "халық жауы" ретінде жазықсыз айыпталып, атылғанда жары Гүлжамал да "отанын сатқан опасыздың жұбайы" ретінде осы лагерьге бес жылға айдалды. 1943 жылы 5 мамырға дейін лагерьде "жазасын" өтеген.

Сондай-ақ, бұл лагерьде Сәкен Сейфуллиннің жары Гүлбаһрам Сейфуллина да болған.

Гүлбаһрам Батырбекқызы Сейфуллина 1908 жылы туған. Сәкен Сейфуллин екеуі 1923 жылы танысқан. Сәкен Сейфуллин оған арнап "Совпарттағы қарындасыма – Гүлбаһрамға" деген сынды өлеңдер, хаттар жазып тұрған.

1926 жылы желтоқсан айында екеуі отау құрған. 1937 жылы Сәкен Сейфуллин қудалауға ұшырағанда, "халық жауының жұбайы" ретінде Гүлбаһрам да айыпталды. Ол 1938 жылы 8 ақпанда Сәкенмен соңғы рет түрмеде кездеседі де, Ақмолаға жер аударылады. АЛЖИР лагерінде жазықсыз азап шекті. 1973 жылы өмірден өткен.

Басылым келтірген деректер ішінде осы лагерьле Тұрар Рысқұловтың жары Әзиза Рысқұлова да болғаны жазылған.

1937 жылы 21 мамырда Кисловодскіде демалыста жүрген Рысқұлов "пантүрікшіл", "халық жауы" деген айыппен тұтқынға алынды. Кеңестік қуғын-сүргінге ұшыраған Рысқұлов Мәскеу түрмесінде жүрек ауруынан қайтыс болды.

Тұрар ұсталғаннан кейін әйелі Әзиза Түбекқызы да  қамауға алынады. Әзиза Рысқұлова туған анасымен бірге 10 жылға сотталып,  Қазақстандағы "АЛЖИР" лагерінде болады, анасы сол жерде өмірден өтеді. Өзі АЛЖИР-де 18 жыл айдауды бастан кешті.

Темірбек Жүргеновтың жары Дәмеш Әмірханқызы – дәрігер, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген дәрігері.

Орта Азия мемлекеттік университетініңмедицина факультетін бітірген. 1929-1933 жылдары Ташкент медициналық институтында оқытушы болған.

АЛЖИР лагерінде 8 жыл болып, 1946 жылы босап шыққан. Бірақ Алматыға келуіне тыйым салынған. 1957 жылы Темірбек Жүргенов ақталады. Тек содан соң ғана Алматыға оралуға рұқсат беріледі. Дәмеш Жүргенова ақталып келгеннен кейін 1956-1973 жылдары Алматы медициналық институтында оқытушы болады. Жұбайы Темірбек Қараұлы Жүргеновтің ақталуына, шындықтын орнауына көп еңбек сіңірді.

ҚАРЛАГ лагері

ҚАРЛАГ лагері Қарағанды облысында орналасқан және ол да сталиндік репрессиялар кезеңінде құрылған ең ірі еңбекпен түзету лагерлерінің бірі болды. Лагерьде әртүрлі әлеуметтік топтардың өкілдері, оның ішінде әйелдер де, ерлер де қамалды. ҚАРЛАГ-тағы әйелдер көбінесе "контрреволюциялық әрекеттер" үшін айыпталғандардың жұбайлары мен туыстары болатын.

ҚАРЛАГ-тың жағдайлары да өте қиын болды. Лагерьдегі әйелдер ауыр еңбекке жегілді, олар шахталарда, құрылыс алаңдарында, ауыл шаруашылығында жұмыс істеді. Лагерьдің қатал жағдайлары, азық-түліктің жетіспеушілігі, медициналық көмектің жоқтығы көптеген әйелдің өмірін қиды.

El.kz ресурсының 2012 жылғы "Астана" кітап-альбомындағы ҚАРЛАГ туралы келтірген деректері бойынша, патшалық Ресейді "халықтар түрмесі" деген большевиктер билікті тартып алған соң КСРО алып империясын миллиондардың тозағына айналдырды. Д. Шаймұханов пен С. Шаймұханованың "КарЛаг" атты еңбегінде 1930 жылдан 1953 жылға дейін котрреволюциялық қызметі үшін айыпталғандардың қатары 3 млн 778 мың 254 адам деп көрсетіледі. Солардың бәрі қара жұмысқа жегілді, азаптан көз жұмды, 788 мыңы атылды. ҚАРЛАГ-та Отанын сатқандардың әйелдері 12 мыңнан асып түсті.

"Қазір Астанадан отыз шақырымдай жерде Ильинка деген ауылда орналасқан АЛЖИР осы КарЛаг-тың бөлімшесі еді. Ол 1938 жылы 6 қаңтарда "Р-17" еңбекпен түзеу лагерінің орнына құрылды", - делінген мақалада.

Ғалым Нұрлан Ошановтың "Молодой ученый" журналындағы мақаласында жазуынша, бұл лагерьлерге тұтқынға алу тұтқиылдан жүргізілген.

"Әйелдер ең керек-жарақтарын да алып үлгере алмады, туған-туыстарымен қоштасуға да мүмкіндік берілмеді, балаларына қарауға да мұршасы болмады. 1938 жылы лагерьге бірінші рет бір жастан үш жасқа дейін балалары бар әйелдер әкелінді. Мұнда елдің түкпір-түкпірінен: Мәскеуден, Ленинградтан, Украинадан, Беларусиядан, Армениядан, Орта Азиядан әйелдер келіп түсе бастады. Сөйтіп, барақтар лық толды, тұтқын әйелдерге орын жетпеді", - деп жазады автор.

Жаңадан келгендер жауын астында, аптап ыстықта, қақаған аязда өздеріне жертөле салып, оларға сәкілер орнатты. Алғашқы лагерь қысы АЛЖИР-ліктердің айтуы бойынша 40 градус аязға жеткен.

"Әрине, ең бастысы, барактарды аман сақтап қалу болатын. Алайда ашық дала, жылу жоқ, жақын жердегі көлден қамыс әкелуге тура келді, қамыс 2 жыл бойына жылу құралы болып келді. Бау бақша өсіріп, бес мың гектар жерге бидай екті, әрқасысы 250 сиырдан тұратын екі ферма салынды. Лагерь бас бақшасының көлемі 18 гектар болатын", - делінген ғалымның мақаласында.

Жеміс жидектен мол өнім алу үшін әйелдер арықтар қазып, суару жүйесін жасаған. 1938–1939 жылдары бақша мен бидай алқабында жұмыс ойдағыдай жүріп жатты.Алайда әйелдер үшін еңбек жағдайы аса ауыр болатын. Әрбір саман кірпіштің салмағы 16 кг болған. Бүкіл жұмыс, оның ішінде үйдің қабырғасын қалау қолмен атқарылған.

АЛЖИР және ҚАРЛАГ лагерьлеріндегі әйелдердің тағдыры сталиндік репрессиялардың зұлымдығын және әділетсіздігін көрсететін тарихи куәлік саналады. Бұл лагерьлерде мыңдаған әйел жазықсыз жазаланып, ауыр азаптарға душар болды. Олардың өмірі мен тағдыры біздің тарихымыздың қаралы беті болып қалуға тиіс және болашақ ұрпақ үшін маңызды сабақ болуы қажет. Репрессия құрбандарының естелігін ұмытпау және оларды құрметпен еске алу – біздің міндетіміз.