Қазақ медицинасының атасы – Санжар Асфендияров: тағдыры, махаббаты, отбасы

Санжар Асфендияров – қазақ медицинасының негізін қалаушылардың бірі, қоғам қайраткері, әрі көрнекті ғалым. Ол өз өмірін елінің денсаулығын жақсартуға және медицина саласының дамуына арнаған тұлға ретінде танымал.

Тағдыры мен қызметі

Санжар Асфендияров 1889 жылы Түркістан қаласында дүниеге келген. 1912 жылы Санкт-Петербургтегі Әскери-медицина академиясын үздік бітіріп, алғашқы қазақ дәрігерлерінің бірі болды. Оның медицина саласындағы білімі мен біліктілігі, ұлт денсаулығын қорғауда үлкен рөл атқарды.

Асфендияров 1928 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің алғашқы ректоры болып тағайындалды. Ол университетте медицина факультетін ашып, онда студенттерге дәріс беріп, медицина ғылымын дамытуға үлкен үлес қосты. Сонымен қатар, Санжар Асфендияров денсаулық сақтау саласында реформаларды енгізуге белсенді қатысты, көптеген медициналық мекемелердің құрылуына ықпал етті.

1938 жылы ол саяси репрессияның құрбаны болды. Өкініштісі, оның өмірі қысқа және қайғылы аяқталды, бірақ оның ісі мен еңбегі бүгінге дейін өзекті.

"Ғылым ордасы" мамандарының мәліметінше, Асфендияров Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында майданда Түркістан полкінде әскери дәрігер қызметін атқарған.

ХХ ғасырдың 30-жылдарында Асфендияров КСРО Ғылым Академиясының қазақстандық базасының негізін қалаған алғашқы жетекшілер мен ұйымдастырушыларының қатарында болды. Қоғамдық ғылымдар бөлімінің хатшысы болып қызмет атқарды. Ғалым әрдайым тарих ғылымының өзекті мәселелерін, мәдени ескерткіштерді, өлкені мекендеген халықтардың бай әдеби мұрасын тереңірек зерттеуге тырысты.

Санжар Асфендияровтың еңбек жолы мен атқарған қызметтерінен оның жан-жақтылығы мен асқан білімділігін байқауға болады. Дәрігер, ғалым, мемлекет қайраткері, педагог Санжар Жапарұлы ана тілінен өзге орыс, ағылшын, француз, неміс, латын және шығыс халықтарының тілдерін еркін меңгерген.

Санжар Асфендияров республикамыздағы алғашқы оқу орындарының ашылуына көп тер төккен тұлғалардың бірі. 1928-1931 жылдар аралығында Қазақ педагогикалық институтының бірінші ректоры және тарих кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарған. 1931-1933 жылдары бүгінгі күні ғалымның есімін иеленген Алматы медицина институтының ректоры болған.

Санжар Асфендияров 1937 жылы 22 тамызда "Халық жауы" ретінде тұтқындалып, 1938 жылы 23 ақпанда ату жазасына кесіледі. 1958 жылы ғана есімі ақталып, артынан қалдырған құнды еңбектері бүгінге жетіп отыр.

Махаббат, отбасы, соғыс

Санжар Асфендияровтың жұбайы Зулейха Асфендиярова да медицина саласында еңбек етіп, халық денсаулығына қызмет етті.

Санжар Асфендияровтың балалары оның ісін жалғастырып, медицина мен ғылым саласында жетістіктерге жетті. Отбасы мүшелерінің арасындағы байланыс пен қолдау олардың әрқайсының өмірінде маңызды рөл атқарды.

"Алаш" электрондық кітапханасының сайтындағы мәлімет бойынша, Санжар Асфендияровтың әйелі — Рабиға Сералықызы Асфендиярова-Лапина (1893-1956) 1893 жылы Самарқанд қаласында дүниеге келген. Оның ата-анасы өте білімді адамдар болған. Ол шығыстанушы және ағартушы, Түркістан өлкесінің байырғы халықтарының мәдениеті мен әдет-ғұрпын білетін білімді адам болған, кейінірек ол алқабилердің адвокаты болып жұмыс істейді, Санкт-Петербургте жеке адвокаттар кеңсесін ашады, онда ол өз руластарының мүдделерін соттарда жиі қорғауға мәжбүр болды. Рабиғаның анасы Зухра Ахмерова сол кездегі гимназияда оқыған бірнеше әйелдің қатарында болды.

Санкт-Петербургтегі қазақ диаспорасы Санкт-Петербургтегі әйгілі адвокат Сералы Лапиннің үйіне жиі жиналған. Ол қыздарын мақтаныш көрген. Санкт-Петербургте олар Шығыс сұлулары деп аталған. Рабиға Павловтың асыл қыздар институтында оқып, қыздарға арналған жабық типтегі жоғары оқу орны, онда негізінен дворяндардың қыздары, офицерлер мен әскери ведомстволардың қызметкерлері қабылданатын болған.

Санжар Асфендияров Санкт-Петербург әскери-медициналық академиясының студенті Хан Әбілқайырдың ұрпағы Лапиндердің үйіне жиі барып тұрыпты. Рабиғаны көріп, ол өмір бойы ғашық болғанын түсінген. Қатаң тәрбие көрген, ақылды және білімді Рабиға сәулет өнерін зерттеді, түркология, заң ғылымдарымен айналысты.

Олардың үйлену тойы 1912 жылдың көктемінде болды. 1912 жылы Асфендияров әйелімен бірге Ташкентке ата-анасына барады. Көп ұзамай ол өзге елге аттанды. Шекаралық әскери бөлімде қарапайым тұрмыстық жағдайлар болмаған соң, Санжар әйелін ата-анасына тастап, сапарға аттанған. Осы кезеңде Рабиға қызы Әлияны дүниеге әкелген.

Бұл кезде Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған еді. Польшада Лодзь қаласының түбінде Асфендияров қызмет еткен полк қоршауға алынды. Оның өзі жарақат алып, тұтқында болды және Кутно, Торн, Александровка неміс концлагерьлерінде болды. Тек 1915 жылы Халықаралық Қызыл Кресттің көмегімен медициналық тұтқындардың бір бөлігі Швеция арқылы Санкт-Петербургке оралады. Осылайша Асфендияров әйелін ұзақ уақыт көрмей, Ташкентке оралғанда оның қызы Әлия есейіп үлгерген. Артынша әскери қызметші болған соң майданға оралып, ал одан қайтқан соң Асфендияров саяси қызметпен айналысады – мұсылман жұмысшы депутаттар кеңесін басқарады, кейіннен Түркістан АССР-нің алғашқы Денсаулық сақтау халық комиссары және сонымен бірге жер-су шаруашылығы халық комиссары, ұлттар істері жөніндегі алқаның мүшесі, газет-журналдардың редакторы болады.

Революциядан кейінгі алғашқы жылдары Түркістан өлкесінде білімді адамдар аз болды, ал Асфендиярлар кейде бірнеше лауазымды қатар атқарған. 1921 жылы Рабиға мен Санжардың Адолят атты қызы болды. Рабиға қаржылай қиындықтарына қарамастан, қоғамдық жұмыстармен айналысады, түрлі іс-шаралар мен концерттерге қатысады. Бұл қайырымдылық концерттері аштыққа көмектесуді мақсат еткен еді.

Әсіресе жемісті болған Асфендияров өмірінің соңғы кезеңі Алматыда өтті. Қазақ Республикасының басшылығы бірінші университетті құру туралы шешім қабылдайды және оны білімді адам және талантты ұйымдастырушы ретінде Алматыға шақырады. Асфендияров Қазақ педагогикалық институты мен Алматы медициналық институтының қазіргі өз атымен аталатын алғашқы ректоры болды.

Алматыда Асфендияровтар әулеті мен Халел Досмұхамедовтің отбасы қазіргі түрік консулдығы орналасқан үйде тұрған. Асфендияровтың үйі өткен ғасырдың 30-жылдарының ортасында Алматыда үздіктер қатарында болған. Бай кітапхана мен ұзақ уақыт бойы түрлі қалада жинаған тарихи раритеттері мен сирек кездесетін еңбектері ерекше әсер қалдырады. Осы кезеңде Рабига мемлекеттік қоғамдық кітапханаға жұмысқа орналасты.

Осы уақытқа дейін оның осы фактіні растайтын құжаттары Алматы қаласының Ұлттық кітапханасында сақтаулы. Осы кезеңде ол өкпе демікпесімен қатты ауырды, Санжар оны қыздарымен бірге Қырым мен Кисловодскке емделуге жіберуге көп күш жұмсады. Хаттарда ол оны "Рябочка" деп еркелетіп атағаны туралы деректер кездеседі.

Санжар Асфендияров – қазақ халқының мақтанышы, оның өмірі мен еңбегі ұлт тарихында мәңгілік орын алады. Ол медицина саласында үлкен жетістіктерге жетіп, денсаулық сақтау жүйесін дамытуға баға жетпес үлес қосты. Санжар Асфендияровтың тағдыры мен отбасы – болашақ ұрпаққа үлгі боларлық өмір жолы.