"Қыз алып қашу": Әбілхан Қастеевтің әйгілі картиналарының тарихын білесіз бе

Қазақ кескіндемесінің пайда болуы мен дамуы Әбілхан Қастеев есімімен тығыз байланысты. Ол –қазақ даласынан шыққан талантты қылқалам шебері. Суретші салған картиналардан туған елге деген сүйіспеншілікті көруге болады. Мақаламызда Әбілхан Қастеевтің қылқаламынын шыққан керемет туындылардың тарихы жайлы жазамыз.

Әбілхан Қастеевтің өмір жолы

Әбілхан Қастеев жайлы не білеміз? Ол ұлттық бейнелеу өнерінің негізін қалаған қазақ суретшісі, әйгілі кескіндемешісі, график-суретші. Оған дейін сәндік-қолданбалы суреттер кеңінен таралған болатын. Ал Қастеев пейзаж, портрет, тұрмыстық және тарихи, әлеуметтік тақырыптарда сурет сала бастады.

Әбілхан Қастеев қай жерде дүниеге келген? Суретші Ұлы жүздің Суан руынан шыққан. Ол 1904 жылы 14 қаңтарда Алматы облысында дүниеге келген. Суретшінің ата-анасы кедей көшпелілер болған. Әкесі өмірден ерте өткен. Жастайынан қиындық көрген бала фермада жұмысшы болып еңбек етеді.

Суретшінің шығармашылық қабілеті ерте көзге түседі. Ол ағаштан, сүйектен қолөнер туындылары мен ою-өрнектерді ойып жасаған. Ол адамдардың бейнесін жасауға тырысты, бірақ ислам дінінде жанды бейнені бейнелеуге тыйым салынған, сондықтан ауылдағылар оны айыптады, ал молда оған мешітке кіруге тыйым салды.

1926 жылы суретшінің отбасы Жаркентке көшіп келді, Әбілхан онда аула сыпырушы болып жұмыс істеді. Дәл сол кезде ол алғаш рет қолына қарындаш алып, бейнелеу өнерімен айналысуға бет бұрады.

1927 жылы Қастеев Түрксіб құрылысында жұмыс істеп, қарапайым жұмыс дағдыларын меңгереді. Оның сурет салуға құштарлығын құрылыс алаңының басшылығы байқап, талантты жігітті Алматыға оқуға жібереді. Алғашында қарапайым мектепте оқыған 25 жастағы жігіт өзін балалардың арасында ыңғайсыз сезінетін.

Ол кезде қалада реалист суретші Николай Хлудов жұмыс істеді. Әбілхан Қастеев оның шеберханасында кескіндеме, бояумен, полотномен жұмыс істеу бойынша алғашқы білімін алып, классиктердің шығармалармен танысады. Тәлімгер жас дарынның бойында қазақтың этнографиялық байлығына деген қызығушылығын оятты.

1934 жылы Қастеев Абай атындағы байқауға қатысып, дипломмен марапатталды. Суретші Мәскеуде оқуын жалғастыру мүмкіндігіне ие болды. Ол Крупская атындағы көркемсурет студиясында үш жыл білім алды. Сонымен қатар орыс тілін меңгерудегі қиындықтарды жеңді. Күнделікті өмірде қазақ диаспорасы оған көмектесіп, тұрғылықты жер мәселесін шешіп берді. Студент күндіз Третьяков галереясында уақытын өткізіп, атақты шеберлердің шығармаларын зерттеді.

Соғыс жылдарында патриоттық әскери тақырыпта плакаттар жасау Әбілхан Қастеевке жүктелді. 1942 жылы Алматыда Әбілхан Қастеевтің алғашқы жеке көрмесі өтті. Содан кейін ол "Еңбек сіңірген өнер қайраткері" атағын, көп ұзамай "ҚазКСР халық суретшісі" атағын алды.

1940 жылдардың аяғында суретші Қазақстанның Орталық мұражайында жұмыс істеп, экспедицияларда қазақ мәдениетін зерттеді. Осы кезеңде ол ауыл өмірінің өзіне тән көріністерін акварельдік туындылар сериясы арқылы жасады. Қастеев шығармашылығының этнографиялық аспектілері туралы жазған мақала авторлары бұл еңбектердің әлі де өз зерттеушілерін күтіп тұрғанын атап өтті.

1950 жылдардың ортасында Әбілхан Қастеев біраз уақыт ҚазКСР Суретшілер одағының төрағасы болды, республика Жоғарғы Кеңесінің 4-6 шақырылымдарының депутаты болып сайланды. Суретші "Құрмет белгісі", "Қазан төңкерісі", "Еңбек Қызыл Ту" ордендерімен марапатталған.

Әбілхан Қастеев пен зайыбы Сақыштың отбасында 6 ұл, 3 қыз дүниеге келді, олардан 11 немере сүйді. Әбілхан Қастеев 1973 жылы 2 қарашада дүниеден өтті.

Әбілхан Қастеевтің шығармашылық мұрасы

Суретші 1100-ден астам жұмыс жасаған, оларды көркем көрмелерде көруге болады. Профессор Айгүл Тұрлыбекова суретшінің бойындағы дарын, алғырлық, талапшылдық Әбілхан Қастеевке өнердің биік шыңдарын тамаша талантымен бағындыруға мүмкіндік бергенін айтады.

Әбілхан Қастеевтің ең танымал картиналары қандай? Қастеев "Мақта жинау", "Қыз алып қашу", "Түрксіб", "Медеу мұз айдыны, "Амангелді Иманов" картиналары мен еліміздің көрнекті тұлғаларының портреттерін салған.

1930-1940-жылдары суретші қазақтың тұрмыс-тіршілігін бейнелеп, тұтас картиналар сериясын жасады. Айгүл Тұрлыбекова ауыл көші, дәстүрлі ойындар мен әдет-ғұрыптар, күнделікті тыныс-тіршілік бұл Қастеевке жақын тақырыптар деп жазады. Суретші қазақ өміріндегі өзгерістердің – радионың, патефонның пайда болуының ұсақ-түйектерін де бейнелеген. Бұл кезеңдегі "Мақта жинау" (1936) реалистік картинасы кеңінен танымал. Мұнда әйелдер тобы мақтаны қолмен емес, арнайы механизмдердің көмегімен терді.

"Қыз алып қашу" (1937) шығармасы әйелдер құқығының тапталуына наразылық көрсеткендей әсер қалдырады. Қыз баланың трагедиясы бұл картинада ерекше көрсетілген.

Суретші Түрксіб құрылысы тақырыбындағы суреттерін құрылыс алаңында жұмыс істеген кезінен бастап талай рет салған. Ал "Түрксіб" (1969) картинасы соңғы нұсқасы болды. Картина қазақ өміріндегі ескі мен жаңаның тоғысқан сәтін бейнелейді. Алдыңғы қатардағы бір топ салт атты мен әйелдер пойыздың келе жатқан сәтін таудан бақылап тұр. Мұнда бірде-бір жанның жүзі көрсетілмесе де, суретші адамдардың өміріндегі жаңа құбылысқа деген қуанышын бейнеледі.

Әбілхан Қастеев өмірінің көп жылын тарихи тақырыпта сурет салуға арнады. Соның ішінде 1916 жылғы Орта Азия көтерілісі мен оның жетекшілерінің бірі Амангелді Иманов бейнесі де бар. Ол оқиға болған жерлерді аралап, куәгерлерден жауап алып, халық батырының келбетін шынайы суреттеу үшін туыстарын сұхбатқа тартады. 20 жыл ішінде суретші батырдың бірқатар портреттерін және "Амангелді сарбаздары" (1970) картинасын салып шықты.

1950 жылдары Әбілхан Қастеев биік таудың інжу-маржаны – Медеу мұз айдынына бірнеше еңбек арнады. Үлкен шеберлікпен ақ және қара түстерді пайдалана отырып, қар басқан таулар мен мұздың мөлдірлігін шебер жеткізе білген.

Әбілхан Қастеев хакім Абайдың бейнесіне арнап 30-ға жуық туынды жасады. Әсіресе 1945 жылы жасалған Абай портреті ерекше. Қастеев ақын бейнесін жастық шағында оқып, санасында тоқыған.

Өнертанушы Наталья Тележинская Қастеевтің "Шарынға апарар жол", "Щучинск", "Гүл ашқан алма" туындыларында еліміздің әдемі пейзаждары мен табиғи көрікті жерлерінің маңызды орын алатынын атап өтті. Олардың ішінде Хан Тәңірі, Көкжайлау таулары ерекше көрінеді.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік өнер мұражайына Әбілхан Қастеев есімі берілді. ЮНЕСКО 2004 жылы суретшінің жүз жылдық мерейтойын халықаралық маңызды күндер күнтізбесіне енгізді.