Қазақстанда монополияға қарсы агенттік жанармай бағасын реттеуді тоқтатуды ұсынды

Отандық жанармай нарығында белгілі бір реттеу шаралары бар, соның салдарынан жер қойнауын пайдаланушылар шығынға ұшырап, мұнай шетелге сатылып жатыр. Бұл туралы толығырақ KAZ.NUR.KZ материалынан оқыңыздар.

Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі Қазақстанның таңдаулы тауар нарықтарындағы бәсекелестік жағдайы туралы есебін жариялады.

2022-2023 жылдардың қорытындысы бойынша жүргізілген зерттеуде еліміздегі жанар-жағармай нарығы мен жанар-жағармайдың құны мәселелері де қозғалды.

Монополияға қарсы сарапшылар атап өткендей, көптеген реттеу шараларының болуы белгілі бір салдарға әкеледі.

Неліктен жанармай өндірісі төмендеп жатыр

Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің баяндамасында "Мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерін өндіру мен айналымын мемлекеттік реттеу туралы" заңға сәйкес мұнайдың негізгі сатып алушылары мұнай жеткізушілер екені атап өтілген.

Олар оны кейіннен мұнай өңдеу зауыттарына (МЗ) жеткізу мақсатында сатып алады. Оның үстіне жер қойнауын пайдаланушылар есебінен субсидиялау бағдарламасы аясында мұндай жеткізілімдердің құны шетелге сатылғандағыдан төмен болады.

Дәл осы себепті Қазақстандағы бензиннің құны әдетте мұнай бағасының көтерілуіне немесе төмендеуіне жауап бермейді: яғни жер қойнауын пайдаланушылар өндірілген ресурстарды мұнай өңдеу зауыттарына әлемдік бағамен салыстырғанда төмен бағамен сатады.

Мысалы, 2022 жылы мұнай нарығы субъектілерінің ішкі нарықтағы сату көлемі 18 829 мың тонна немесе мұнай өндіру көлемінің 22,3 пайызы болды. Ал 2023 жылы – небәрі 16 605 мың тонна немесе 18,5 пайыз болды.

Жанар-жағармай нарығы көлеңкелі болып шықты

Қолданыстағы заңнама Энергетика министрлігіне ай сайынғы жеткізу кестелерін бекіту тетігі арқылы ішкі нарыққа мұнай жеткізу көлемдерін реттеуді көздейді.

Жеткізу кестесі мұнай иелерінің (жер қойнауын пайдаланушылардың) экономикалық және логистикалық құрамдастарын жеткілікті есепке алмай, жер қойнауын пайдаланушылардың атауларын, жеткізу көлемдерін және мұнай өңдеу зауыттарын анықтайды.

"Энергетика министрлігі бекіткен мұнай жеткізу кестелерін құру қағидаларында ішкі нарықты қамтамасыз ететін жер қойнауын пайдаланушылардың тізбесін және әрбір жер қойнауын пайдаланушы бойынша көлемдерді құру критерийлері қарастырылмаған.

Осылайша, мұнай өнімдерін көтерме саудада өткізу нарығын монополиялау құралы ретінде пайдаланылатын мұнайды көтерме саудада жеткізу нарығын мемлекеттік реттеудің бұлыңғыр механизмі бар", - деп атап өтті Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі .

Нені өзгерту ұсынылады?

"Мұнай өнімдерін өндіру саласындағы уәкілетті органның ішкі нарықтағы мұнай өнімдерін (АИ-92 бензині және дизельдік отын) көтерме және бөлшек саудада өткізу бағасын реттеуін ескере отырып, сондай-ақ олардың экспортына тыйым салу, ішкі нарықтағы мұнай бағасы толығымен мұнай өнімдерінің максималды бағасына тәуелді және әлемдік бағамен тікелей байланысы жоқ", - делінген хабарламада.

Сондай-ақ мұнайды еркін тасымалдауға және өңдеуге әкімшілік шектеулер бар болғандықтан, баға белгілеуге тасымалдау мен өңдеуге монополиялық тарифтер де әсер ететіні атап өтілді.

Нәтижесінде, қазіргі жағдай жер қойнауын пайдаланушылардың экономикалық дамуын шектейтін ең үлкен фактор болып саналады. Ол өндіріс деңгейіне және ресурстық базаның толықтырылуына да әсер етеді.

Ал проблемаларды шешу үшін мыналар ұсынылады:

• мұнайды тасымалдауға және оны мұнай өңдеу зауыттарында өңдеуге тең қолжетімділіктің ашық тетіктері мен ережелерін әзірлеу;
• экспортқа мұнайды сатудан түсетін маржаны ішкі нарықпен теңестіру – яғни отандық мұнай өңдеу зауыттарына жеткізу бағасын көтеру.

Бұл жанармай өндіру үшін шикі мұнай тапшылығын болдырмауға көмектесуі керек, себебі жер қойнауын пайдаланушылар үшін шикізатты отандық мұнай өңдеу зауыттарына сату тиімді болады.