Қытай билеушілеріне қарсы тоқтаусыз шайқасқан: 20 ғасырдың батыры Оспан қалай өлтірілді

"Дала көкжалы" атанған Оспан батыр – ХХ ғасырдың қазақ тарихындағы ең атақты және құрметті батырлардың бірі. Ол өзінің батылдығы, қайсарлығы және ұлт тәуелсіздігі үшін күресімен танымал болды. Оспан батырдың өмірі мен қызметі қазақ халқының тәуелсіздікке деген ұмтылысының жарқын көрінісі саналады.

Оспан батыр – кім?

Оспан Исламұлы 1899 жылы Шыңжаңның Алтай аймағында дүниеге келді. Оның жастайынан батылдық пен қайсарлық қасиеттері байқалды. Ол бала кезінен мал шаруашылығымен айналысып, ата-бабаларының дәстүрін жалғастырды. Жас кезінен Оспан өз елінің азаттығы үшін күреске аттанып, батырлық пен қайсарлықтың үлгісін көрсетті.

1930-жылдары Шыңжаңдағы қазақтар қытайлық билікке қарсы көтерілістер жасай бастады. Бұл көтерілістердің басты мақсаты – қазақтардың ұлттық мүддесін қорғау және жергілікті биліктің қысымына қарсы тұру болды. Оспан батыр осы көтерілістердің көшбасшыларының бірі ретінде танылды.

Оспан батырдың жетекшілігімен қазақ көтерілісшілері Қытай үкіметіне қарсы бірнеше сәтті әскери операциялар жүргізді. Ол өзінің стратегиялық ойлау қабілеті және әскери тактикасы арқылы көптеген жеңістерге жетті. Оның басшылығымен қазақтар Алтай аймағында бірнеше рет Қытай армиясын жеңіп, аймақтың тәуелсіздігін сақтап қалуға тырысты.

Оспан кіммен майдандасып, қалай батыр атанды?

Тарихшы Дүкен Мәсімханұлы "Егемен Қазақстан" басылымындағы мақаласында Оспан батыр төңірегіндегі ең өзекті әрі маңызды сұраққа жауап берген. Бұл "Оспан кіммен майдандасып, қалай батыр атанды?" деген сұрақ еді.

Мәсімханұлы келтірген деректер бойынша, Цинь патшалығы 1911 жылы қытай көтер­ілісшілері тарапынан құлатылып, оның орнын Сун Ятсен басшылығындағы Қы­тай Демократиялық Республикасы (қытайша "Чжұңхуа минго", жетекші саяси­ партиясы Гоминдаң, кейінгі көсемі Чан Кайши) басқанымен, оның Шыңжаңдағы өкілдері ылғи да жеке-дара үстемдік құ­ру пиғылында бола отырып, жергілікті халықты езіп-қанау жағында Цинь пат­ша­лы­ғын шаң қаптырып кеткен.

"Шыңжаңның билік басына алғаш келіп, жартылай патша болып 17 жыл (1912-1928 жж.) дәурен кешкен Яң Дзың­син де, одан кейін бұл таққа бес жыл (1928-1933 жж.) қонжиған Зинь Шужэн де, он бір жыл (1933-1944 жж.) отырған Шың Шицай да халықты қанау жағынан бірінен-бірі асып түсіп отырды. Әсіресе, 1937 жылдан бастап "Шыңжаңдағы жапон тыңшыларын", "троцкийшілдерді" (анығында түрікшіл, исламшыл, ұлтшыл элитаны) қырып-жоюға келгенде Шың Шицай Сталиннен асып түспесе, кем соққан жоқ", - деп жазады тарихшы.

Ол мақаласында мынадай ресми деректерді келтірген: 1937-1942 жылдар аралығында қандықол Шың Шицай тұтас өлке бойынша 100 мыңнан астам адамды тұтқындап, оның 4000-нан астамын сан алуан хайуандық қи­наумен өлтірген. Осы көрсетілген сан­ның дені елдің игі-жақсылары, халық көсем­дері, ақын-жазушылар мен молда-имамдар еді.

"Міне, осылайша өз елінде, өз жерінде отырып, қайдағы бір келімсектен осынша қорлық көргеніне, ел деп еңіреген игі жақсыларынан қар жаумай, қазан ұрмай айырылғанына, алаңсыз күн кешіп, тыныш ұйықтай алмағанына ашынған халық азаттық үшін атқа қонуға мәжбүр болды. Бұл арғы беттегі қазақтардың ұлт-азаттық күреске аттануының негізгі себебінің бірі", - дейді тарихшы.

Қазақстан ұлттық энциклопедиясындағы мәлімет бойынша, 1944-1945 жылдары Оспан батыр бастаған көтерілісшілер Шіңгіл, Көктоғай аудандарын Қытай әскерлерінен босатып, тұтас Алтай аймағын азат еткен. Осы еңбегі үшін Оспан батыр Кеңес Одағының көмегімен құрылған Шығыс Түркістан Халық Республикасының Халық қаһарманы орденімен марапатталған. 1945 жылы Шығыс Түркістан Республикасының армиясы құрылып, Оспан батыр басшылық жасайды.

Сол жылы қыркүйекте Алтай аймағының генерал-губернаторы болып тағайындалады. 1949 жылы Қытайдың халық-азаттық армиясының бөлігі Үрімжіге кіргендіктен, Шыңжаң қаласында қытай коммунистері қатаң тәртіп орнатады. Оспан батыр жасақтары қытай қоммунистеріне қарсы соғыс ашып, Алтай округінің астанасы – Сүрсембе қаласын азат етеді. Округтегі барлық халықтар Оспан батырдың қол астына бірігеді.

Батыр қайда өлтірілді, қайда жерленді?

1949 жылы қазан айында Оспан батыр жасағы Қытай қызыл армиясының үшінші және алтыншы дала армияларына қарсы соғысады. Қытай билеушілеріне қарсы тоқтаусыз шайқасқан Оспан батыр ақыры 1950 жылы 19 ақпанда қазіргі Гәнсу өлкесіне қарасты Канамбол тауының Мақай деген жерінде Қытай қызыл армиясының қолына түсіп, Үрімжі түрмесінде өлім жазасына кесіледі.

Тарихшы Дүкен Мәсімханұлының дерегінше, батырдың үлкен ұлы Шерди ман әкесінің сүйегін 1953 жылы 12 ақпанда ғана алып, Алтайдың Көктоғай ауданына апарып жерлеген.

Оспан батыр – ХХ ғасырдың қазақ тарихындағы ең ірі тұлғалардың бірі. Оның батырлығы мен қайсарлығы қазақ халқының азаттығы мен тәуелсіздігі үшін күрестің символы ретінде есте қалады. Оспан батырдың ерліктері мен қызметі болашақ ұрпаққа ұмтылыс пен шабыт береді. Оның мұрасы қазақ халқының тарихында мәңгілік сақталады.

Оспан батырдың ерліктері қазақ халқының жадында мәңгі сақталады. Ол өзінің қайсарлығы мен ержүректігі арқылы халықтың сүйіспеншілігіне ие болды. Оспан батыр тек қана әскери көшбасшы ғана емес, сонымен бірге әділдік пен еркіндікке деген ұмтылыстың символы болды.