"Сіз қайда отырсыз, Орлов жолдас!": әйгілі Темірбек Жүргенов қазақ өнерін дамыту үшін не істеді

Темірбек Жүргенов – қазақ халқының мәдениеті мен білім беру саласының дамуына айтарлықтай үлес қосқан ірі мемлекет және қоғам қайраткері. Ол XX ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқының саяси және әлеуметтік өмірінде маңызды рөл атқарды. Темірбек Жүргеновтің өмірі мен еңбегі туралы сөз қозғағанда, оның ел үшін жасаған қызметтері мен жетістіктері ерекше орын алады.

Білім беру саласындағы үлесі

Темірбек Жүргеновтің ең маңызды еңбектерінің бірі – қазақ елінің білім беру саласын дамытуға қосқан үлесі. 1933-1937 жылдары Жүргенов Қазақ КСР-нің халық ағарту комиссары қызметін атқарды. Осы кезеңде ол елдегі оқу-ағарту жүйесін қайта құру, мектептердің санын арттыру, оқулықтар мен оқу құралдарын әзірлеу, мұғалімдердің біліктілігін арттыру бойынша ауқымды жұмыстар атқарды.

Жүргеновтің басшылығымен қазақ тілінде оқыту бағдарламалары жасалды, жаңа мектептер ашылды, әсіресе ауылдық жерлерде білім алуға мүмкіндік артты. Ол қазақ халқының сауаттылығын арттыру үшін көптеген бастамалар көтеріп, олардың іске асырылуына белсене атсалысты.

"Қазақстандағы мәдениет революциясы", "Қазақстандағы сауатсыздықты жою" кітаптары, "Саяси экономия" оқулығы, "Орта Азиядағы қазақ халқының күйлері", "Қазақ педагогикалық институтын құру", "Қазақ халқының ақындары мен жыршылары" және тағы басқа очерктері мен мақалаларында Жүргенов түрлі саладағы халық сауатын ашу мәселесін көтерген.

Көптеген еңбекте оның қазақ халқына жасаған басты игілігі 400 мектеп аштырғаны айтылған. Сондай-ақ қазіргі үлкен білім орындары Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің, Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің, Абай атындағы Мемлекеттік опера және балет театрының, халықтық музыка туын көкке көтерген Құрманғазы атындағы ұлт-аспаптар оркестрінің құрылуына ұйытқы болған.

Мәдениет саласындағы жетістіктері

Темірбек Жүргенов қазақ мәдениетін дамытуға да үлкен үлес қосты. 1934 жылы Алматыда қазақ өнері мен мәдениетінің алғашқы онкүндігі өтті. Бұл шара қазақ халқының мәдениеті мен өнерін кеңінен таныстыруға және дамытуға ықпал етті. Жүргенов осы шараның ұйымдастырушыларының бірі болды және оның сәтті өтуіне үлкен еңбек сіңірді.

Сонымен қатар Жүргеновтың қолдауымен қазақтың ұлттық театры мен музыка өнері дамыды. Ол қазақ өнерпаздарын қолдап, олардың шығармашылық қызметін дамытуға жағдай жасады. Жүргеновтың бастамасымен қазақ халқының мәдени мұраларын зерттеу және сақтау бойынша көптеген жұмыстар жүргізілді.

Мысалы Жүргеновтің театр өнеріне қатысты еңбектері туралы белгілі театр сыншысы, өнертану докторы Бақыт Нұрпейіс былай деген:

"Ісі мен сөзіндегі, мінезі мен өмір салтындағы табандылығымен, өткірлігімен Т.Жүргенов қазақ өнерінің көркемөнерпаздар дәрежесінде тоқырап қалған мимырт тірлігіне қозғау салып, күллі мәдениет жұмысын жандандырды. Мәдениет пен өнер, білім беру салаларында қайта құрулар жасады. Өкіметтің театрға байланысты қаулыларын негізге ала отырып, барлық облыс орталықтарында театр труппалары мен студиялар ұйымдастырды.

Соның нәтижесінде 1934 жылы Орал мен Семейде, Шымкентте, 1935 жылы Петропавл мен Ақтөбеде, 1936 жылы Қарағанды мен Жамбылда (қазіргі Тараз қаласында), 1938 жылы Гурьевте (қазіргі Атырау) облыстық қазақ театрлары ашылып, халыққа мәдени қызмет көрсете бастады. Сонымен қатар Алматы қаласында Ұйғыр музыкалық драма театры (1934) және Қызылорда қаласында Корей музыкалық драма театры (1937, 1968 жылдан Алматы қаласында) жұмыс істеді. 1933 жылы Семей қаласында ұйымдасқан орыс драма театры (қазіргі М.Ю.Лермонтов атындағы Мемлекеттік академиялық орыс драма театры) бір жылдан кейін Алматыға көшіп келеді. 1937 жылы Қазақстанда жалпы саны жиырма екі театр жұмыс істеді".

Ғалым Жайна Тұратбекованың мақаласындағы мәліметке қарағанда, Қазақ драма театрынан ән айта алатын актерлер Ә.Қашаубаевты, И.Байзақовты, Қ.Жандарбековты, биге ыңғайы бар Ш.Жиенқұлова тағы басқаларды музыкалық театрға дайындайды. Т.Жүргенов М.Әуезовке "Айман – Шолпан" туралы пьеса жазуды тапсырады. Пьесасының талқылауына өзі қатысқан.

Ахмет Жұбанов Темірбек Жүргенов туралы былай жазған:

"Темірбек көп сөйлеуді жек көретін, нағыз істің адамы еді. Ол екі суық сөзбен мәжілісті ашты да, Мұқаңа (Мұхтар Әуезовке) пьесаны оқытты. Әрине сол кездің өзінде (1933) жиырмадан аса пьесаның авторы болған майталман драматургтің мына туындысы да, тыңдаушыларды қанағаттандырды.

Тек өзінің соңғы сөзінде Темірбек былай деп жазды: "Мұхтар! Осы Басыбар демей-ақ, сол шалдың азан айтып қойған Көтібар атын өзіне қайтарсаң қайтеді. Қаншама мәдениетті ат қоямын, жаңа буыннан ондайды жасырамын дегенмен, басы бар болса, адамның басқа жақтары да болатынын бәрі біледі ғой. Маған десе Шекспир бұл жағынан аса қысылып, қымтырылмаған деседі ғой – деді. Отырғандар біраз күлісіп, Мұқаң бұл ұсынысты қабылдап, сол арада-ақ келісімін беріп, Көтібар өз атымен қалды".

Тұратбекованың мақаласында ұзақ уақыт дайындықтан соң 1934 жылдың 13 қаңтарында Мұхтар Әуезовтің "Айман – Шолпан" комедиясымен қазақтың музыкалық драма театры дүниеге келгені айтылады. Бұдан әрі аталған театрдың репертуарын толықтыру мақсатында Ғабит Мүсіреповке "Қыз Жібек" лиро-эпосы бойынша либретто жазуды тапсырған. Музыкасын жазуды Ленинградтан келген Евгений Брусиловскийге жүктейді. Талантты сазгер жезтаңдай әншілер Ә.Қашаубаевтың, Ғ.Құрманғалиевтың, К.Байсейітованың т.б. орындауларында қазақтың небір ғажап әндерін тыңдап, солардың негізінде операның хорын, арияларын, биін, музыкасын жазып шығады.

Әйгілі жазушы Ғабит Мүсірепов Жүргеновтің мінезі мен еңбегі туралы былай баға берген:

"Біз Халық комиссары боп жаңадан келген Т.Жүргеновтің аса принципшіл де, табанды да және іскер адам екенін дереу аңғардық. Менімен әңгімелесе отырып, оның маған қайта-қайта ескерткені – бір жылдың ішінде музыкалық драма театрды ашуды дереу қолға алып, оған көмектесуімізді талап етті. "Қазақтың аса бай музыкасы, өлеңі, тамаша халық эпосы, – деді Жүргенов, – біздің өнерімізде өте нашар пайдаланып келе жатқаны, әрине ашындырады".

Ал тарихшы Мәмбет Қойгелді мақаласында қазақ әдебиеті мен өнерінің Мәскеудегі бірінші онкүндігіне дайындық мәдениетшілер съе­зінен кейін-ақ басталып кеткен, мұны Жүргеновтің ұлт өнері, ағарту ісі, мәдениеті, әдебиеті мен ғылымының жетістіктері және проблемалары жөнінде жазған көптеген мақаласынан, берген сұхбатынан айқын аңғаруға болатынын жазған.

Осы естеліктерді оқып отырып, Жүргеновтің мәдениет саласындағы зор еңбегіне көз жеткіземіз.

Қоғамдық-саяси қызметі

Ғалым Бауыржан Иманғалиев мақаласында Жүргеновтің ана тілге деген жанашырлығын тәптіштеп жазған. Автор бұл туралы композитор Евгений Брусиловский өзінің "Дүйім дүлдүлдер" атты мемуарлық кітабындағы мәліметті келтірген:

"Жүргенов өз кабинетінде мәжіліс өткізбек болды. Шамамен алғанда отыз шақты кісі жиналды, ішінде тек екі адам — қарағандылық Б.Н.Орлов және мен орыс жұртынан едік. Наркомның өзі де, басқа сөйлеушілер де тек қазақ тілінде сөйлеп отыр. Бір кезде Борис Николаевич орнынан тұрды да, Жүргеновтен қазақша сөйлемеуін өтінді, мұнда не жайында әңгіме болып жатқанын өзі ұқпай отырғанын, ол түсінетіндей болуы үшін сөйлеушілердің орысша сөйлегені жөн екенін айтты.

Бір кезде Жүргеновтың қара көздері ұшқындап кетті. Жұрттың бәрі бүкшие түсіп, тым-тырс бола қалды. "Сіз қайда отырсыз, Орлов жолдас!". Ашу найзағайы үрейлене бүгжиген қайраткерлерінің үстінен ойқастай шапшыды. "Сіз қайда жүрсіз өзіңіз!" - деп Жүргенов дауысын бұрынғыдан бетер қатайта сөйледі: "Сіз Қазақстанға келдіңіз екен, егерде мұнда жұмыс істегіңіз келсе, сіз республиканың мемлекеттік тілін білуге міндеттісіз! Сіз қазақ әндерін де орыс тілінде зерттемекшісіз бе?" - деп, өзге ұлттан қазақ тілін құрметтеуді талап етті".

Темірбек Жүргеновтің қазақ еліне сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Ол білім беру, мәдениет және қоғамдық-саяси салаларда үлкен жетістіктерге жетіп, қазақ халқының дамуына зор үлес қосты. Жүргеновтың өмірі мен еңбегі бүгінгі ұрпақ үшін үлгі болып табылады. Оның жасаған қызметтері мен жетістіктері қазақ халқының мәдени және білім беру саласындағы дамуында маңызды орын алады.

Сол мақалаға сүйенсек, 1937 жылы басталған жаппай саяси қуғын-сүргін науқаны қыруар игі істердің басы-қасында жүрген Жүргеновке тимей өтпеді.

"Оған "халық жауы, ұлтшыл, Кеңеске қарсы терроршы-көтерілісші, шпиондық-диверсанттық ұйымдарға басшылық еткен, жұмыстарына белсене араласқан" деген сияқты бірнеше айыптар тағып, кейін сот оны ату жазасына кесті. Үкім 1938 жылы 25 ақпанда Алматының іргесіндегі Қандысай деген жерде орындалған.

"Бұл кезде есіл ердің жасы небәрі 39-да еді. Алаш ардақтысы Әлімхан Ермековтің туған қарындасы, қайраткердің зайыбы – Дәмеш Ермекова-Жүргенова күйеуі атылғасын "халық жауының әйелі" деп оны 8 жылға бас бостандығынан айырып, "Алжир" лагеріне қамайды. Бас-аяғы 20 жылға жуық уақыт қуғыншылық көріп, ол Алматыға тек 1957 жылы ғана оралды", - деп келтіреді қайраткердің өмірі туралы деректерді Иманғалиев.

Темірбек Жүргеновтың қоғамдық-саяси қызметі де маңызды орын алады. Ол Қазақстанның саяси өміріне белсене араласып, елдің дамуына ықпал ететін маңызды шешімдер қабылдады. Жүргеновтың басшылығымен көптеген экономикалық және әлеуметтік реформалар жүзеге асырылды, халықтың әл-ауқатын арттыруға бағытталған шаралар қабылданды.