Калейдоскоп

"Желтоқсанда ызғырықтан тiтiркенiп көк пен бел": Тәуелсіздікке арналған ең әсерлі өлеңдер топтамасы

Жарияланған күні: Кеше, 20 қараша 2024, 15:40

Тәуелсіздік монументі — Алматыдағы "Тәуелсіздік" монументі. Көрнекі сурет: visitalmaty.kz

Тәуелсіздік – баға жетпес қазына. Қаншама нәубетті, аумалы-төкпелі жылдарды бастан кешкен халық үшін осы бір ұғымның өзі құнды. Тілі мен ділін, салт-дәстүрін берік ұстанған, шекарасын бекіткен егемен елдің ұлық мерекесі де жақындады. Осы орайда NUR.KZ порталы тәуелсіздікке арналған ең әсерлі өлеңдер топтамасын ұсынады.

Маңызды тұстар

Мақалада тәуелсіздік тақырыбына арналған ең әсерлі өлеңдер топтамасы ұсынылған.
Өлеңдерде тәуелсіздіктің құндылығы, оған жету жолындағы күрес пен құрбандықтар, еркіндіктің маңызы жырланған.
Ақындар Мұхтар Шаханов, Махмұтбай Әміреұлы, Бауыржан Жақып, Қалқаман Сарин, Ерлан Жүніс, Ұларбек Нұрғалымұлы сияқты авторлардың шығармалары енгізілген.

Желтоқсан алаңы

Мұхтар Шаханов

Сәл аялдап, тағзым етпей бұл алаңнан өтпеңдер…

Желтоқсанда ызғырықтан тiтiркенiп көк пен бел,

Бұл жер, қалқам, асқақ рух жарылысы өткен жер,

Қайта оянған ұлт намысы қызыл қанға бөккен жер,

Ерте есейген ару қызды шаштан сүйреп, тепкен жер,

Жатты мұнда естен танып, күзге айналған көктемдер…

Алаң шетiн қоршап тұрған шыршаларға ала көк,

Жас бүлдiршiн, сезiмiңдi жанар етiп қарап өт.

Сол арадан сатқындық та елестейдi қара бет,

Қара беттiң көбi бүгiн дара тұлға, дара бет.

Жас бүлдiршiн, мұз құрсанған шыршаларға қарап өт,

Заманыңның жеңiсi мен жеңiлiсiн санап өт.

Ұлттың бағы жанар ма екен хас тұлпары, нары жоқ,

Ал бiреулер намысы жоқ, жiгер, қауқар, қары жоқ

Кемсiтпекшi "желтоқсанның жалаң аяқтары" деп.

Жоқ! Кешегi сын сағатта көкiрегiнде жанып от,

Тұрған солар аяз сорған қызыл беттiң ары боп,

Дәуiрiнiң тауығына шашылмаған тары боп.

Тiрлiктегi әр iсiңнiң жаңғырығы болады,

Бұл табиғи жасырын заң өзгерiссiз қалады,

Сол заңға сай сенi бақыт не сор iздеп табады.

…Дүниенi дүр сiлкiнткен жас толқынның саналы

Даңқын ешкiм, ешкiм бүркей алмас.

Оны да еске салады,

Желтоқсанның бас алаңы, қайсар рух алаңы.

Астана қаласы — Есіл жағасындағы Астана. Көрнекі сурет: pixabay

Еркіндік – ел бақыты

Махмұтбай Әміреұлы

Тәуелсіздік сан жылғы ұлы арманың,

Шапағаты, айрықша сыйы Алланың.

Еркін жазып қанатты, еркін самғап,

Қасиетті қолыңа ту алғаның.

Тәуелсіздік жарқырап атқан таңың,

Қуанғаның, күлгенің, шаттанғаның.

Болашаққа үмітті ұялатып,

Әр жүрекке сәулелі жаққан шамың.

Тәуелсіздік күн көзі, ай нұрында,

Бақытың да, бүгінгі байлығың да.

Тәуелсіздік сан жылғы күрес, майдан,

Тарихың, таланың, тағдырың да.

Ұлы далам, кең байтақ ұлан далам,

Сынға түсіп, қаншама сыналмаған.

Ата жаумен айқасты қаншама ерлер,

Ұлы жорық жолында ұрандаған.

Ұлы далам, киелі, қасиетті,

Қанша көрдің қырғынды, қасіретті.

Аңдыған жау, алакөз шапқыншымен,

Алысумен ғасырдан ғасыр өтті.

Не көрмеді жайсын жер, жасын дала,

Не болмады атажұрт басында да.

Арбасумен, алысу, айқаспенен,

Жиырмасыншы жеткенбіз ғасырға да.

* * *

Өткен күнге жасайтын көп алаңым,

Қарсы тұрар зорлыққа жоқ амалым.

Ең алдымен, біздің ел, халық көрді,

Жиырмасыншы ғасырдың зобалаңын.

Қатал ғасыр қатыгез қасарғандай,

Жақсылығын халқыма жасар қандай.

Төрткүл дүние тіреуін тітіреткен,

Төңкеріс те біз үшін жасалғандай.

Езу, жаншу, өктемдік ел есінде,

Еркіндіктің көрмедік елесін де.

Өз жеріңде өзіңді өгей еткен,

Орнағандай біз үшін Кеңесің де.

Таңдайына татқан аз малды қуып,

Белсенділер ауылға салды бүлік.

"Ұжымдасу", "Тәркілеу" дегендермен,

Тең жартысын халқымның алды қырып.

Талай түстік тағдырдың талауына,

Қаскөйліктің кездестік қамалына.

Алып кетті халқымның бар асылын,

Жалған атты "Жау" деген жамады да.

Жау боп шықты елде ерлер жүргені үшін,

Қасиетті халқын шын сүйгені үшін.

Азапталды, атылды сауат ашып,

Азын-аулақ оқи да білгені үшін.

Тамұқ тағдыр ұға алмай тылсымдарын,

Есімде әлі мың өліп, мың сынғаным.

Жалынымен жер бетін жайпап өткен,

Сұм соғыста қиылды қыршындарым.

Соғыс жайын ұқты ма, ұқпады ма,

Күн көсемнің жарлығын құптады ма.

Жанған оттың, жау беттен жауған оқтың,

Біздің ерлер бірінші шықты алдына.

Біздің ерлер бірінші таймай кіріп,

Жаудың оғы жіберді баудай қырып.

Жойды солай халқымның жас өскінін,

Соғыс деген сұрапыл салған бүлік.

Бұдан соң да сан көрдік зобалаңды,

Доптай болып тағдырым домаланды.

Қасиетті кең далам, тау, құмымды,

Қаптап кеткен полигон орап алды.

Бізге болды қанкөздің бәрі құштар,

Бұғауымен бұлтартпай бағып ұстар.

Ауыл, елдің жанында сынақ үшін,

Болып жатты атомдық жарылыстар.

Қадағандай сұм тағдыр сұсын қатты,

Халқым күнде азапқа түсіп жатты.

Аспан, жерді қуырып жанымыздан,

Ғарышқа да кемелер ұшып жатты.

Тауым балқып, құм, тасым қуырылды,

Қаңсыды өзен кескендей бұрымымды.

Аралымның тартылған табанынан,

Ақ тұз шығып аспанда суырылды.

Адам дертті, Жер дертті, ауа дертті,

Басымыздан сан азап талай өтті.

Басқыншының төбеде ойнақтаған,

Көкірекке көп ісі салады өртті.

Бар байлығым аузына тығындалды,

Ала алмадық Алладан бұйырғанды.

Асылымды күн сайын теуіп, таптап,

Алтынымды көк тесік тиынға алды.

Тілімнен де бездірді, дінімнен де,

Дәстүр, салтым, ән-жырым күйімнен де.

Желтоқсанда жендеттер тағы қырды,

Әділдікке жастарым жүгінгенде.

Топқа кірген ақ, адал көңілменен,

Қырды жасты Отаным, елім деген.

Жаным бар ма осылай егілмеген,

Қаным бар ма осылай төгілмеген.

Шыққандаймыз торлы көз тозақтан да,

Арып-ашып сан жылғы азаптан да.

Жиырмасыншы қаһарлы қанды ғасыр,

Болып шықты айрықша қазақтарға.

* * *

...Тоқсаныншы жылдары теңдік алып,

Өз-өзіне келгендей енді халық.

Көгімізде көк байрақ көтерілді,

Жерімізге көп күткен келді жарық.

Қуаныштан нұр енді кеудемізге,

Еркіндіктен күй енді пернемізге.

Қолын созып көрсетті қолдауларын,

Сан құрлықтан сан түрлі ел де бізге.

Алла, пірім жар болсын, жебесін де,

Алақанда бар бағдар, белесім де.

Айбынды елдің, бүгінгі айбатты елдің,

Айдарынан еркіндік желі есуде.

Тәуелсіздік арқамды сүйегенім,

Бейбітшілік, тыныштық тілегенім.

Жаңа ғасыр көгіне жайып қанат,

Жайнап өсіп, жаңарып түледі елім.

Түлеп жатыр қырым да, қиырым да,

Бақыт, байлық нұр болып құйылуда.

Асқақтады мәртебем көтеріліп,

Туым биік тұр бүгін тұғырында.

Күш атасын қашаннан танытқан ба,

Шағын қала салынды, зауыттар да.

Қиналмайтын болды ел бұрынғыдай,

Газ бен жылу, ауыз су, жарықтан да.

Айта алмайсың, сан істің тауып атын,

Қанша мектеп, емхана салынатын.

Тартылған көл, теңіз де суға толып,

Асау өзен болды енді бағынатын.

Бейбіт елді нұрлантып тыныш жатқан,

Таң шапағын шашады шығыс жақтан.

Тәуелсіздік, еркіндік ел бақыты,

Еңсемізді көтеріп ту ұстатқан.

Тәуелсіздік бақытың тұрған күліп,

Ойың еркін, бүгінгі тұлғаң биік.

Тәуелсіздік көктегі шуақты күн,

Әр жүректі қуантқан нұрландырып.

Тәуелсіздік бүгінгі туым менің,

Туым үшін ешкімге иілмедім.

Тәуелсіздік сан жылдар аттан түспей,

Айқас, шайқас, мың өліп, тірілгенім.

Тәуелсіздік азат ел, ұлан далам,

Ұрыстарда ерлерім ұрандаған.

Тәуелсіздік тыныш таң, бейбіт өмір,

Төбемізден шуақты күн аумаған.

Дүбірлетіп байтақ жер, дүйім елді,

Жиырмасыншы еркіндік жылы келді.

Жарқын күндер жаныңды жадыратып,

Жүректерде қуаныш жиіленді.

Тәуелсіздік сөнбейтін шырақ жағып,

Бойымызға кеткендей қуат дарып.

Әр жүрекке от берген, жылу берген,

Тәуелсіздік көкте күн сияқтанып.

Асқақтатып арман мен үмітті алда,

Қуанышпен тұрамыз күліп таңда.

Тәуелсіздік туын нық, берік ұстап,

Ұлы тойды ұлы елім ұлықтауда.

Жүректерде жыр толқып, туады ән,

Шындық артық ертеңнің қиялынан.

Тәуелсіздік туын тік көтереміз,

Бүгінгі осы біздегі бір-ақ ұран.

Бейбіт елді нұрлантып тыныш жатқан,

Таң шапағын шашады шығыс жақтан.

Тәуелсіздік, еркіндік ел бақыты,

Еңсемізді көтеріп ту ұстатқан.

Егістік — Егіс алқабы. Көрнекі сурет: pixabay

Қазақстаным!

Бауыржан Жақып

Қазақстаным,

Тәуелсіз Қазақстаным!

Ақ қанат таңның көрдім мен ғажап ұшқанын.

Көрдім мен сенің мөп-мөлдір айдындарыңды,

Алатау, Алтай, Қаратау айбындарыңды.

Ұлытауыңды, көрдім мен Шыңғыстауыңды,

Абайдың жыры оқылған мың қыстауыңды.

Гүлденді қазір кең далам иесі болмаған,

Жамбылдың Қызыл жолбарыс киесі қолдаған.

Махамбет сөзі лаулаған Қараойды көрдім,

Мағжан боп өзі қаулаған дара ойды көрдім.

Мұстафа, Халел, Жақып пен Әлімхандарың,

Міржақып, Ахмет, Жүсіпбек, Әлихандарың...

Бауырыңа қайта оралды өз арыстарың,

Қазақстаным, Тәуелсіз Қазақстаным!

Көне ғасырлар сыр ашты, гүлге де орандың,

Пырағы жетті Күлтегін, Білге қағанның.

Рухсыз жүдеп тұр еді жұтап даласы,

Қайта жаңғырды Отырар кітапханасы.

Түркістаныма Тайқазан — құтым оралды,

Көне Таразым жинады бүкіл адамды.

Тарихтың дариялары терең өрілді,

Арыстан Баб пен Иассауи жебеді елімді,

Естілді қайта жаңғырып көне сарындар,

Бабыр, Фараби, Қашқари, Баласағұндар.

Ұрпаққа жетті өзгермей бәз алыстағы үн,

Қазақстаным, Тәуелсіз Қазақстаным!

Құлпырды жерім, қызғалдақ нұрға кенеліп,

Ақындар өлең оқыды жырға бөленіп.

Күйшілер шертті Тәттімбет, Құрманғазыдан,

Домбыра – дала шанағына тұнған қазынам.

Ынтымақ, ырыс күйлерін шертіп аймағым,

Қырандай қанат қағады еркін ойларым.

Тәуелсіздіктің әншілері шырқады әуенін,

Қазақстаным, не деген тұлпар ел едің.

Алтын күн алтын далама құйыпты нұрын,

Желбіреп тұрған Көк Туым, биік тұғырым.

Оралып батыр, билерім, хандарым ойға,

Іргеміз бүтін ел болдық, тәуба, құдайға!

Қазақстан, Астана, өзен-көл, тау-тасым енді,

Әлемнің барлық жаңарған картасына енді.

Бостандығымның күн санап асқақтап әні

Нұрлы болашаққа рухымыз бастап барады.

Ғаламға жайдың аспанға қазақ ұшқанын,

Қазақстаным, Тәуелсіз Қазақстаным!

***

Тәуелсіздік

Қалқаман Сарин

Еркіндігім.

Қасиеттім.

Қастерлім.

Өзің барда өзегімде жоқ шер мұң!

Кеше сенің келбетіңді арман ғып,

Боданына бұғауландық басқа елдің.

Бабалардың басын тігіп бәйгеге,

Аналардың жанарына жас бердің!

Уа, Еркіндік,

қош келдің!

Өзегімді өртке ораған қоғамда,

Өз үйіме өзім өгей болам ба?!

Алшаң басып жүре алмаса алты Алаш

Азаттығым! Қадірің де жоқ онда!

...Саған жету қиын болса қаншалық,

Сақтап тұру қиынырақ одан да!

Алла берген азаттықтың әр сәті –

Аманат қой

Маған,

Саған

Оған да!

Саясатқа сермей алмай семсерді,

Езгі күнге тері қылдым еңсемді!

Желтоқсанда жалын атып жастығым,

Құрсау болған темір қоғам теңселді!

Есте даңқы қыршындардың қалды ма,

Сексен алты ерлігім бе-ей, ең соңғы!?

Уа, еркіндік,

Құның немен өлшеңді!?

Уа, еркіндік!

Құның немен өлшенді?!

Сені көксеп

Боздақтарым өлсе өлді!

Сенсің менің ең ғажайып өлеңім,

Ең шуақты,

Ең шырайлы,

Ең шерлі!

Әр таңыңды сүйіншілеп тұрайын –

Құдай берген ғұмырымда өлшеулі!

Тау бөктері — Ашық аспан мен тау бөктері. Көрнекі сурет: pixabay

Менің атым – Тәуелсіздік

Ерлан Жүніс

Алып қорғанның құлағанын көрдім,

Небары алты жасымда,

Алып тұлғалар жылағанын көрдім,

Бастарын сүйеп ғасырға.

Алып таулардың шайқалғанын көрдім,

Алты жасымда соны ұқтым:

Алып сөздерді айта алғанын көрдім,

Ат төбеліндей халықтың.

Алып кітаптар торыққанын көрдім,

Сол сәтте-ақ одан безінгем,

Алып ойлардың қорыққанын көрдім,

Ең бір нәзік сезімнен.

Алып сағаттар тоқтағанын көрдім,

Өлшенді уақыт жаңадан,

Алып жүректер ақталарын көрдім,

Алты-ақ жасар баладан.

Алып құрлықтар теңселгенін көрдім,

Темір бұғаулар тозғасын,

Алып заңдардың кемсеңдеуін көрдім –

Империяның көз жасын!

Алып мұхиттар толқығанын көрдім,

Бір тамшы суға байланып,

Алып тәждердің балқығанын көрдім,

Елтаңбаларға айналып.

Алып мүсіндер қирағанын көрдім,

Сұлаған жаудай жебеден,

Алып саналар жиналарын көрдім,

Тұрғызу үшін жаңа әлем!

Құрыштардың да шірігенін көрдім,

Сен боса, болат, тас егіл!

Темір шымылдық түрілерін көрдім,

Сахнаға шықты жас өмір!

Алты жасымда!

Жылаған жоқпын, сұраған жоқпын анамнан,

Сол күні жаңа әнұран айтып оралған,

Сол түні неге ұйықтамай маған бір аңыз айтып шыққанын

Ұл жайлы Күннен жаралған.

Түсінбесем де тыңдаймын,

Онсыз да оны жесірлік салған жасытқан еді мұң-қайғы...

Көзінің жасы сөйлеген түнді ұқпасам да,

Аңыз ұнаған Жаралған Күннен Ұл жайлы!

Деген де шығар "бодандық жайлы білмесін":

Сен түсін, дәуір, сонау бір қанды жыл кешір!

Тарихтан дәріс оқитын менің анашым орта мектепте

Ұлына бірақ айтпапты кісен, құлдық пен түрме бүргесін.

Ерлікті айтқан, үйретпеді ол ездікті,

Ұстатқан қалам, ұстатпады ол кездікті,

"Құлыным, сенің тарихың басқа" деген тек,

Ол, бəлкім, менен Сөз күтті!

Ал бүгін, енді,

Тарихты өзім білемін,

Жолдарды сезем жонарқамменен мыңжылдар өткен ұлы елім.

Ұлылық жайлы ойлайды басқа,

Жап-жас шақ

Ұлы қорғандардың күйреуін көрген жүрегім –

Алты-ақ жасында ақырын көрген алыптың! ...

Тәуелсіздік ше?

Ол – менің тегім, ұлдарыма оны дарыттым.

Тәуелсіздік – мен, ол – менің асқақ аңызым,

Болмысы ол ұлдың өзіңнен туған, Жарық Күн!

***

Желтоқсан алаңындағы жыр

Ұларбек Нұрғалымұлы

Ұжданымды ұлтан етпек табанға,

Қарғыс айтып қан соқталы зауалға.

Айналып жүр қазақтың кең аспанын,

Ұлы ерліктің сыймас жыры қағазға.

Ей, намыстың найзағайдай ұлдары,

Қызыл тілін қылыш еткен қыздары!

Қанды тарих қалшиып тұр мәңгіге,

Жанарында - Желтоқсанның ызғары.

Не көрдің сен қара жұлдыз, қара аспан,

Қан жұттың ба сен де қайсар қазақтан.

Өрімдей қыз өлмес ерлік жыры боп,

Саған қарай рухы ұшып баратқан.

Жер бетінде жеңіс алған белестер –

Есіл бабам ерлік қылған егестер…

Желтоқсанда қайта шауып басына,

Буырқанған бабам қаны емес пе ол!

Оу, мені кім дейсің?!

Қарсы алдымда хас жауымның қаңқасы,

Қос қолымда Қобыландының балтасы.

Азығыма ақ анамның малтасы,

Азуымда найза таудың жаңқасы.

Қонысыма көз қызартқан қалмақтың,

Қанжығама басын берді қаншасы.

Тұлпарының тұяғымен сызылған,

Қазақтың бай даласының картасы.

Ей, ұлы Алаң, лаңды Алаң!

Өзен шайып, өте алмайтын қанды Алаң.

Қара жерден шөлі қанған сенсің-ау,

Қан мен жасқа әлі шөлі қанбаған.

Сұрап алып сұрқы кеткен айдан нұр,

Азаттыққа арпалысқан майдан бұл.

Құрмет саған, Желтоқсандық боздақтар,

Өшпейтін жыр бұл- алаңға ойған жыр!

Солмайтын гүл, бұл алаңға қойған гүл,

Солмайтын гүл ойсыздарды ойландыр.

Орысшалап қала қызы қарқылдап,

Бір-біріне қар лақтырып ойнап жүр…

Кім бар енді тағдырына үңілер,

Босамаған болат жүрек, сірі қол.

Жалғыз өзі жаттап жүр ме ішінен,

Тас түрменің жазып болып жырын ол?

Қатал уақыт заулап бара жатыр-ау,

Әділетті әлі іздеп жүр тірілер.

О, желтоқсан аждаһамен алысқан,

Соған жаны жігеріңді жанытсаң.

Қайраттардың рухын айт алдымен,

Жер бетінде қай қазаққа жолықсаң.

Жасыл шарда қазақ деген атыммен,

Қанаттасып ұшып барам ғасырмен.

Желтоқсанда жауап бергем жаһанға,

Бодандыққа бағынбайтын басыммен!

Желтоқсан ескерткіші — Желтоқсан құрбандарына арналған ескерткіш. Көрнекі сурет: ulan.kazgazeta.kz

Қуан, қазақ, күн туды қуанатын!

Базарбай Исаев

Ендіктерді аралап еркін дүбір,

Алаулатты керемет көркіңді нұр.

Алақайлап аспанға атып тұрып,

Берекелі бастағы бөркіңді бір...