Қатты аяз бен қалың қар: адамдар ежелде ауа райын қалай болжаған

Бүгінгідей ақпараттық технологиялар жоқ ежелгі кезеңдерде халық ауа райын әр түрлі әдіс арқылы болжаған. Табиғат құбылыстары, жануарлар мен хайуанаттардың әрекеттері секілді сан алуан белгілер адамдарға ауа райын алдын ала білуге мүмкіндік берген. Бүгінгі материалда ежелде адамдар ауа райын қалай болжаған және қандай наным-сенімдерге сүйенгенін жаздық.

Жаңбыр немесе жауын-шашын болатынын қалай білген

Метеорологтар ауа райы болжауда халық ырымдары маңызды рөл атқаратынын жоққа шығармайды. Осы орайда адамдар жаңбыр жауатынын алдын ала қалай білген? Жер бетіне жауын құрттар шықса, жақын арада жаңбыр жауып, найзағай ойнайтынын білдіреді. Жаңбыр мен найзағай алдында табиғатта мынадай өзгерістер болады:

• Күн бұлттардың арасына жасырынады
• Таңертең шөпке шық түспейді
• Қарғалар қарқылдап, сауысқандар шулайды
• Өзен бетін көбік басады
• Бу жер бетіне таралады немесе құбырдан төмен қарай бағыт алып, таралады
• Ұлпа бұлттар көбейеді
• Бақбақтар, лалагүлдер мен бұталардың гүлі жабылады
• Құмырсқалар ін маңында тез жүріп, інге кіретін тесіктерді жаба бастайды
• Торғайлар шаңға "аунайды"
• Мал суды аз ішеді, күндіз көп ұйықтайды

Жаңбырлы ауа райы жөнінде болжамдар күнді дұрыс жоспарлауға, жылы киініп, қолшатыр алып көмектеседі. Егін егетіндер үшін мұндай болжамдар егіннің бітік шығып, егін жинау науқаны кезінде маңызды.

Күннің жылынатынын адамдар қалай болжаған

Халық арасында таралған ырымдар күн қашан жылынатынын білуге көмектеседі. Оған қатысты қандай ауа райы болжамдары бар? Төмендегі наным-сенімдерге назар аударыңыз:

• Таңертең тұман түссе, күн ашық әрі бұлтсыз болады.
• Шөпке шық көп шықса, күн ашық болады.
• Кешке маса көп болса, ертең ауа райы ашық әрі жылы болады деген сөз.
• Бақалар жаппай бақылдаса, жылы және ашық ауа райы болады.
• Шегірткелер түн батар уақытта көп шырылдаса, ертеңгі күн ашық әрі жауын-шашынсыз болады деген сөз.
• Қарлығаштар мен торғайлар аспанда қалықтап, жоғары ұшса, ертең жақсы ауа райын күтіңіз.
• Отын тұтанбай, бықсып жатса, көп ұзамай қар ериді деген сөз.
• Қыста тұман түссе, қар ериді деген сөз.
• Қыста аспанды бұлт торласа, күн жылынады.
• Мысық аяғын екі жаққа жайып, арқамен ұйықтаса — жылыну мен ашық ауа райының белгісі.

"Ауа райы мен егінге арналған халық ырымдары" кітабының авторы Дмитрий Диконов адамдар әрқашан табиғатқа таңданыспен және қорқынышпен қарағанын айтады. Мыңдаған жыл бойы олар табиғи құбылыстарды бақылап, сол арқылы логикалық тізбектер құрып, осы білімді өз пайдасына асыру үшін қорытынды жасап отырған.

Күн суытар алдында қандай құбылыстар болуы мүмкін

Өсімдіктер мен жануарлар адамға қарағанда суықты тез сезеді. Сондықтан олардың қимыл-әрекетіне қарап, температураның күрт төмендеуін болжауға болады. Күннің күрт суытуына қатысты болжамдар әр түрлі болады. Мәселен, аспандағы сирек бұлттар - ашық, бірақ салқын ауа райының белгісі. Жазда күн ашық болған кезде, солтүстіктен желдің соғуы – ертеңгі күннің таңы суық болады деген сөз. Күн суытар алдында суырлар інін әдеттегіден жоғары етіп көтереді. Одан бөлек күн суитынын мына белгілер арқылы да болжауға болады:

• Мысық мұрнын табанымен жауып, бүк түсіп, ұйықтаса, күн суиды.
• Құстар ағаштардың басына қонақтаса, күн суытады.
• Үй құстары тұмсығын қанатының астына жасырса, күн суытады.
• Өрмекші торын солтүстікке қарата өреді.
• Аралар ұясына тығылып, қатты ызылдайды.
• Көгершіндер тығылып, қанатын жая отырады.
• Бакландар мен шағалалар теңізден жағаға оралады.
• Үкі қыста үңкілейді.

"Өзім өзіме синоптик" кітабының авторы Алексей Рощин ауа райы болжамын бір ғана белгі арқылы болжауға кеңес береді. Сондықтан бірнеше бақылау жасап, оларды салыстыру қажет. Егер барлық белгі бір-біріне ұқсайтын болса, онда болжам дөп келуі әбден мүмкін.

Қар мен қатты аяз болар алдында қандай белгілер болады

Жануарлардың әрекеті мен қимыл-қозғалыстары арқылы қатты аяз бен қалың қар жауатынын болжауға болады. Күздің аяғы мен қыстың басында келесі белгілерге назар аударған жөн:

• Таңертең ашық, ал түстен кейін бұйра бұлттар пайда болып, ал кешке қарай күн қайта ашылса, аяз болады.
• Тауық бір аяқпен тұрса, аяз болады.
• Қарғалар топ болып ұшып, қатты қарқылдаса, қатты аяз болады.
• Егер ит бүк түсіп жатса, аяз болады.
• Күндіз қатты боран болса, түнде аяз түседі.
• Қыста бұлттар төмендесе, ызғарлы аяз болады.
• Қасқырлар үй маңына жақындап ұлыса, қатты аяздың белгісі.
• Аспанда бұлттар сиресе, аязды ауа райы болады.
• Ай тігінен туса, қатты суық болады.
• Торғайлар қатты шықылықтаса, қарлы боран болады.
• Ағашқа қырау түссе, қарлы боран болады.
• Ит жерге аунаса, қар жауады.
• Сауысқан шатырдың астына тығылса, боранның, ал ағашқа қонса, аяздың белгісі.
• Бұлт астындағы ай – аязды, қарлы ауа райының белгісі.

Құстар мен жануарлар ағзасындағы жылу алмасу процесі оларға алдағы суықты тезірек сезуге мүмкіндік береді. Егер алдағы қыс қатты әрі жайсыз болса, жануарлардың жүні өте қалың және үлпілдек болады.

Қатты желге қатысты халық болжамдары

Жел – атмосфералық құбылыс, оның кейде жойқын болатыны сонша, салдары да жоқ емес. Жел мен дауылды адамдар ежелде былай болжаған:

• Жазда аспан бұлтсыз болса, жел соғады деген сөз.
• Инеліктер көп болса, жел тұрып, жаңбыр жауады деген сөз.
• Күн шыққанға дейін аспанда қызғылт бұлттар пайда болса, желді ауа райының белгісі.
• Түнгі көбелек қатты жел мен дауылдың алдында үйге кіруге ұмтылады.
• Жануарлар қай жаққа қарай жатса, сол жақтан жел тұрады деген сөз.
• Қыста найзағай ойнаса, қатты жел тұрады, ерте көктемде болса, күн суытады.
• Желді ауа райы немесе боран алдында мысық мазасыздана бастайды.
• Күркетауық қатты суықта қыт-қыттай бастаса, жылы жел соғады.
• Сауысқан ағаштың төменгі бұтақтарына қонса, желдің белгісі.

"Жануарлар, белгілер мен болжамдар" кітабының авторы Иван Заянчковский бақылаулардың нәтижесінде адамдар табиғаттың түрлі құбылысын, олардың өзгеруін, дәйектілігі мен өзара байланысын байқағанын айтады. Егер кейбір құбылыстар кездейсоқ сәйкес келіп жатса, бұл заңдылыққа айналып, уақыт өте келе адамдардың наным-сеніміне айналған.

Халық белгілеріне сену немесе сенбеуді әркім өзі шешетіні сөзсіз. Десе де адамзат ғасырлар бойы жинаған және сақтаған дәстүрлерді елеусіз қалдыруға болмайды. Ең дұрысы - табиғи апаттардың құрсауында қалмас үшін ресми болжам мен бақылауларға бірдей сақ болу.