Қазақтар неге үкіні қасиетті құс деп санап, үкі таққан

Үкілер жұмбақ келбеті мен түнгі белсенділігімен әрдайым түрлі мәдениеттердің, соның ішінде түркі халықтарының назарын аударды. Түркі мифологиясы мен мәдениетінде үкілер даналықты, қорғауды және ақырет әлемімен байланысты бейнелейтін қасиетті жаратылыстар болып саналатын ерекше орынға ие болды. Үкілердің түркі халықтары үшін неге соншалықты маңызды болғанын қарастырайық.

Даналық пен білімнің символы

Үкілердің даналықпен де, ақылмен де байланысты сипаттамалары бар. Олардың қараңғыда көру қабілеті және түнгі әлемде үнсіз болуы олар туралы ерекше білімнің иелері ретінде идеялар туғызып, шабыт сыйлаған. Түркі мифологиясында үкілер көбінесе адам жанын ақырет әлеміне жеткізуші ретінде қабылданды, бұл оларды даналық пен рухани ағартушылықтың символына айналдырды.

Рухани әлеммен байланыс

Үкілер мистикалық күштермен және рухани әлеммен байланыстырушы ретінде бағаланды. Адам баласы үкілерді болашақты болжау және әлемдегі оқиғаларға ықпал ету қабілеті бар деп сенді. Бұл оларды діни салттар мен рәсімдерде, сондай-ақ түркі халықтарының күнделікті өмірінде маңызды кейіпкерге айналдырды.

Қазақ мәдениетінде үкі немесе даналықтың, ақылдың және көрегендіктің символы болған. Үкілер түнмен және қараңғылықпен байланысты болса да, олар ерекше күшке ие құстар ретінде қабылданды.

Қазақ мифологиясында үкілер рухани даналыққа ие және болашақты болжай алады деп сенген. Олардың қараңғыда көріп, түнде аң аулау қабілеті қазақ халқын шабыттандырды. Халқымыз үкілердің ерекше білімі мен күші бар деп сенді. Бәлкім осы даналық пен көрегендікке байланысты үкілер қазақ мәдениетінде қасиетті құс ретінде құрметтелген.

"Қазақ мифологиясындағы орнитонимдердің тілдік бейнесі" атты ғылыми еңбегінде ғалым Саян Жиренов қазақ этносының тұрмыстық өміріндегі әдет-ғұрпы мен ырым-тыйымдары орнитологизмдермен астасып, олар туралы халықтың мифтік түсініктері тілде сақталғанын жазған.

"Орнитологизмдерге қатысты этнос дүниетанымындағы мифтік түсініктер салт-дәстүрлермен сабақтасып жатады. Ондағы мифтік түсініктер, мәдени мәнділіктер, астарлы сырлар небір тарихи мифтік түсініктер мен салт-дәстүрлерде (үкі тағу/құда түсу рәсімінде; үкі тағар жоралғысы; домбыраның құлағына үкі тағу/көз тиюден қорғану; бас киімге үкі тағу/көз бен сөзден қорғану; сәйгүліктің кекіліне үкі тағу, машинаға үкі тағу/көз бен сөзден, қауіп пен қатерден, жол азабынан сақтану, т.б.) мифтік семантика жасырынып жатады", - деп жазады ғалым.

Қазақ мифологиясындағы тілдің кҿрінісін зерттеген ғалым Қ.Ғабитханұлы "Құс тотемдерін" арнайы қарастыра келе, "ертедегі адамдардың дүниетанымында құс – жоғарғы әлемнің бейнесі, аспан тәңірімен тілдесіп тұратын, көк пен жерді байланыстыратын күш ретінде қаралған.

Сондықтан ертедегі адамдар оны өзіне тотем санап табынған. Мәселен қазақ қыздарының, сал-серілерінің тақиясына тағылатын үкі қауырсыны, көктің, яғни үстіңгі әлемнің көрінісінің белгісі. Жалпы құс қауырсындарын төбеге қадау арқылы ертедегі адамдар аспан әлемін шартты түрде кескіндеген, өзінің көкке, тотем санаған объектісіне деген құрметін білдірген" дегенді айтқан.

Қорғаныс пен әл-ауқаттың символы

Кейбір түркі халықтары үкілерді қорғаныс пен әл-ауқаттың қасиетті нышаны деп санады. Бұл құс сәттілік әкеліп, зұлым рухтар мен апаттардан қорғайды деген сенім болған. Ежелден-ақ үкілер қорғаныс пен әл-ауқатты қамтамасыз ету үшін қазақтар тұмар қылып таққан.

Қазақтар үкі қауырсынын домбыраға, кішкентай балаларға, жүйрік атқа тағатыны да содан.

Этнограф Болат Бопайұлы үкі тағу дәстүрі туралы сұхбатында үкіні жаңа туған баланың бас киіміне, бесігіне, төрт түлік малдың төліне, жүйрік атқа, домбыраға, босағаға тағып қоятын болған.

"Ал қазақтың құдалық жолында үкі тағуы деген дәстүр жігіт жақтың қыз жаққа жаушы жіберуінен басталады. Жаушының бір балағы жыртық, бір балағы етіктің ішінде болады. Содан жаушы қыз жаққа хабарласып, құда түскелі жатқанын айтады. Артынша, жаушы кеткен соң, жігіт жағы құда түсіп қайтады.

Содан кейін барып жігіттің анасы қызға үкі тағып, киімін кигізіп, құдасына киіт, құдағиына көйлек алып барып, келіннің құлағына сырға салып кетеді. Осы арқылы құдалықты бекітеді. Кейін бәрі үкі таққан қызға құда түсіп қойғанын біліп жүреді. Сол сәттен бастап қыз да жауапкершілікті өз мойнына алып, тамақ пісіру, үй жинау секілді шаруаларды анасынан, жеңгелерінен үйрене бастайды", - дейді маман.

Этнографтың сөзінше, жігіт үкі таққаннан кейін қыздан бас тартатын болса, қыз жаққа берген мал-мүлкін қайтарып алмайды екен. Оның арына, намысына тигендіктен, оған үстеме қара мал беріп, айып төлеп құтылатын. Ал үкі тартқан жігіттен қалыңдық бас тартса, ол құдалықта әкелінген мал-мүліктің үстіне екі есе қылып қайтарып берген екен.

Өнер мен әдебиеттегі маңызы

Үкі бейнесі түркі әдебиетінде, мифологиясында және өнерінде жиі кездеседі. Олар халық ертегілерінде, аңыздарда және поэзияда айтылады, онда олар даналықты, күш пен руханиятты бейнелейді. Олардың суреттерін ұлттық өрнектерден, кілемдерден, зергерлік бұйымдардан және түркі мәдениетінің басқа элементтерінен табуға болады.

Үкі бейнесі қазақ авторларының поэзиялық және прозалық шығармаларында жиі кездеседі. Олар түрлі-түсті бейнелер мен метафораларды жасау және белгілі бір идеялар мен эмоцияларды жеткізу үшін қолданылады. Үкілер даналық пен руханилықтың символы ретінде де, түнгі әлемнің құпиясы мен жұмбағын бейнелейтін символ ретінде де қолданылған.

Осылайша үкі бейнесі даналықты, құпияны және рухани ағартушылықты бейнелейтін қазақ әдебиетінде маңызды рөл атқарады. Авторлар бұл бейнені әртүрлі ұғымдар мен идеяларды білдіру, өз шығармаларына сыр мен жұмбақ қосу және белгілі бір кейіпкерлер мен сюжеттердің символдық мағынасын көрсету үшін пайдаланады.

Үкілер қазақ халық ертегілері мен аңыздарында да маңызды рөл атқарады. Олар көбінесе дана кеңесшілер немесе кейіпкерлердің көмекшілері ретінде әрекет етеді. Олардың қараңғыда көру және болашақты болжау қабілеті үкілерді қиындықтар мен сын-қатерді жеңуге тура келетін әлемдегі маңызды кейіпкерлерге айналдырады.

Қазіргі әлемде символизмді сақтау

Қазіргі қоғамдағы өзгерістерге қарамастан, үкілердің бейнесі түркі халықтарының мәдениетінде өзінің маңызын сақтайды. Олардың символикасы өмірдің әртүрлі саласында, діни рәсімдерден бастап қазіргі заманғы өнерге дейін қолданылады, адамдарды жұмбақ сұлулығымен және даналығымен шабыттандырады және таңғалдырады.

Осылайша қазақ мифологиясы мен мәдениетіндегі үкілер жай құстар емес, көптеген ғасыр бойы түркі халықтарының дүниетанымы мен әдет-ғұрпында маңызды рөл атқарған даналықтың, қауіпсіздіктің және рухани әлеммен байланыстың символы болды.