"Алтын адам" деген кім: тарихы және қызықты мәліметтер

Қазақстан археологиясының тарихында көптеген таңғажайып мұра бар, олардың бірі – Алматы облысында табылған "Алтын адам". Осы аймақтағы қазба жұмыстары кезінде табылған бұл бірегей артефакт Орталық Азияның ежелгі мәдениеттері туралы түсінігімізге айтарлықтай үлес қосты. Бүгінгі мақаламызда "Алтын адам" тарихы мен қызық мәліметтер ұсынуды ұйғардық.

Ашылуы: тарихи контекстегі ұлы зерттеу

ХХ ғасырдың ортасында археологтар Алматы облысының бай археологиялық мұрасына назар аударды. Жүйелі қазба жұмыстары барысында сақ мәдениетінің көрнекті өкілінің жерленген жері бар ежелгі қорған табылды. Бұл жерленген қорым ежелгі дәуірдің құпияларын шешуге мүмкіндік беретін жаңалықтарды күткен зерттеушілердің басты назарына айналды.

Археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде керемет артефакт – "Алтын адам" табылды. Адам фигурасының бұл ерекше алтын сауыты бар бейнесі әлемді өзінің әсемдігімен және орындау шеберлігімен таңғалдырды. Алтын адам киімі 4 мыңға жуық алтын әшекейлермен безендірілген. Бұл артефакт тек көркемдік таланттың үлгісі емес, сонымен қатар оның иесінің жоғары әлеуметтік мәртебесінің дәлелі болып саналады.

Алматы облысының "Алтын адамы" бірнеше жарты ғасырдан аса уақыт бұрын табылғанына қарамастан, оның жұмбақтары әлі де шешілмеген. Зерттеушілер бұл артефактінің шығу тегін, оның сақ мәдениетімен байланысын және ежелгі қоғамдардың діни және әлеуметтік ғұрыптарындағы маңызын зерттеуді жалғастырып келеді.

Алматы облысынан табылған "Алтын адам" археологиялық жәдігер ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның ұлттық қазынасының символы болып саналады. Оның суреттерін монеталардан бастап өнер ескерткіштеріне дейінгі әртүрлі мәдени мұрадан көруге болады. Бұл артефакт Орталық Азияның ежелгі өркениеттерін есте сақтауға көмектеседі және аймақтың мәдени мұрасына үлес қосады.

"Алтын адам" құрылымы қандай?

Әшекейлер барыс, бұлан, таутеке, арқар, ат, түрлі құс бейнелерін беретін "хайуанат нақышында" жасалған. Бассүйектің сол жағынан жаһұт тастармен әшекейленген алтын сырға табылды. Бас киімі кейінгі қазақ киімі үлгілеріне ұқсас, биік, шошақ төбелі, ұзындығы 70 см шамасында.

Мойнында дөңгелек жүзік сияқты алтын алқа, іш көйлегі, көкірегінің тұсы, жеңі алтын тоғалармен өрнектелген, саусағында екі алтын жүзік, камзолы құрастырылмалы ауыр белбеумен буылған.

Белбеуге аңға ұқсас бейнелер, 16 тоға жапсырылған, оң жағында қызыл қынапты ұзын семсер, сол жағында алтын пластиналар жапсырылған қынға салынған темір қанжар — ақинақ, шалбар балағы да алтын тоғалармен әшекейленген.

Қазақстандық археолог Әлішер Ақышевтың айтуынша, киім үлгісі, жерлеу рәсімі Алтын адамның Жетісу жерін мекендеген сақтардың көрнекті ел басшысының ұлы немесе жас көсем, әскербасы екенін айқын көрсетеді.

"Алтын адамды" кім тапқан?

Әлішев Ақышев сұхбаттарының бірінде "Алтын адамды" 1970 жылы сәуірде әкесі, әйгілі ғалым Кемал Ақышев бастаған археологтар тобы тапқан. Кейіннен олар тапқан "Алтын адам" Тәуелсіз Қазақстанның символына айналды.

Ақышев тбылған заттар бірден музейге түспегенін айтқан. Бұл олжалар 1970 жылы жеткізілген алғашқы орын – Археологтар үйі екен.

"Үлкен шұңқыр болды және оны зерттеу мүмкін болмады. Біз табылған заттардың бір бөлігін кешке әкелдік. Оларды Алматыда өз үйімізге алып бардық. Ол кезде қоймалар да, музей де болған жоқ, тек жабық археологиялық музей болды", - дейді ғалым.

Олар Карл Маркс көшесінен (қазіргі Қонаев көшесі) жаяу жүре алмады және алып жүре алмады, бұл алтын қазіргі Назарбаев пен Қарасай батыр қиылысындағы ғалымның үйіне жеткізіліпті.

Мұра жеткізілген кейінгі орын – Археологиялық музей. Мұра қазір қазақ-неміс университеті орналасқан институттың зертханасында жатқан. Сосын бұл олжа үкіметке, Дінмұхамед Қонаевқа көрсетілген. Одан кейін келіп көрген адам КСРО Ғылым академиясының президенті болған, содан кейін көптеген шетелдік ғалым келіп көріпті. Ал ең қызығы, "Алтын адамды" көруге атақты актер Чарли Чаплиннің қызы болыпты.

"Алтын адам" кім болған?

Ғалым Ақышевтің айтуынша, бұл жауынгердің костюмі емес, жерлеуге арналған костюм. Бұл мифология мен рәсімдерге байланысты киім-сауыт екен. Ол кезде мұндай соғыстар болған жоқ, дейді Ақышев.

"Біз оның пішінін дәл қалпына келтіре алдық, бірақ біз көптеген жыл бойы егжей-тегжейін нақтылаумен болдық. Дегенмен қайта құрудың бірінші нұсқасы ең жақыны болды. Ол адамның бойы және құрылымы бойынша ең қолайлысы болды. Оны Садомсков жасады, сол кезде өзі штамптаған. Бұл тарихи құндылық", - деді Әлішер Ақышев.

Алтын адамның табылуы неге маңызды?

"Алтын адам " бірнеше себепке байланысты әлем археологиясында айтарлықтай маңызы бар:

Мәдени және тарихи маңызы: бұл артефакт ежелгі қолөнер мен өнердің көрнекті үлгісін паш етеді. Оның керемет орындалуы Орталық Азияның ежелгі өркениеттерінің технологиялары мен мәдениетінің дамуында жоғары деңгейімен ерекше.

Әлеуметтік маңызы: бұл артефактінің жерлеудегі орны оның иесінің ежелгі қоғамдағы жоғары әлеуметтік мәртебесін көрсетеді. Жерлеу контекстін зерттеу ежелгі қоғамдардың әлеуметтік құрылымы мен иерархиясын түсінуге көмектеседі.

Ежелгі мәдениеттер туралы білім: "Алтын адам" біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мыңжылдықта Орталық Азияда өмір сүрген сақ тайпаларының өмірін, әдет-ғұрыптарын, нанымдары мен өнерін түсінудің кілті болып саналады. Оны зерттеу аймақтың ежелгі өркениеттері туралы білімімізді тереңдетуге мүмкіндік береді.

Халықаралық маңызы: "Алтын адамның" табылуы бүкіл әлемнің археологтары мен зерттеушілерінің назарын Орталық Азияның тарихи және мәдени мұрасына аударды. Бұл археология саласындағы халықаралық ынтымақтастықты кеңейтуге және білім алмасуға ықпал етеді.

Осылайша "Алтын адам" Қазақстанның тарихы мен мәдениеті үшін ғана емес, әлемдік археология үшін де маңызды, ежелгі өркениеттер туралы құнды деректер беріп, адамзат тарихы туралы түсінігімізді байыта түседі.

Алматы облысынан табылған "Алтын адам" – археологиялық артефакт қана емес, сонымен қатар Орталық Азияның ежелгі мәдениеттерін түсінудің кілті. Оның ашылуы зерттеушілер үшін жаңа көкжиектер ашады және археология мен тарихты одан әрі зерттеуге шабыттандырады.

Алтын адам тұрған Қазақстанның орталық музейіне виртуал шолу жасауға болады. Ол үшін мына сілтемеге өтіп, тамашалай аласыз.