Арал трагедиясы: теңіз қалай тартылды және проблеманы қалай шешуге болады

Жылдар бойы Арал теңізі табиғи байлықтың символы ғана емес, сонымен қатар оның айналасында тұратын миллиондаған адам үшін тіршілік көзі болды. Алайда бүгінде Арал адам әрекетінен туындаған экологиялық дағдарыстың мысалы бола отырып, толық жойылу қаупіне тап болды. Арал теңізі мәселесін жақынырақ қарастырып, оның ауқымын, себептерін және мүмкін болатын шешімдерін қарастырайық.

Мәселенің масштабы

Арал теңізі, әлемдегі ең үлкен ішкі су айдындарының бірі, бір кездері төрт миллион шаршы шақырымның бөлігі болған. Алайда кейінгі онжылдықтарда қарқынды таяздану нәтижесінде оның ауданы 90 пайызға кішірейіп, алып су кеңістігінен жансыз шөлге айналды. Теңіздің экологиялық күйреуі бүкіл аймақтың климатына, адам денсаулығына, биоәртүрлілігіне және экономикасына қатты әсер етті.

Дағдарыстың себептері

• Арал теңізінің тартылып кетуінің басты себебі – Орталық Азия елдеріндегі суару қызметі. Ауыл шаруашылығы алқаптарын суару үшін Амудария мен Сырдария өзендерінің суының таралуы теңізге су ағынының ең төменгі деңгейге дейін төмендеуіне әкеп соқты.
• Теңгерімсіз басқару: Арал теңізі бассейні елдеріндегі су ресурстарының үйлесімділігі мен басқаруының болмауы экожүйенің деградациясына әкеп соқты.
• Өнеркәсіптік қызмет: қоршаған ортаға ластаушы заттарды, соның ішінде теңіз түбінен кептірілген тұздар мен пестицидтерді шығару аймақтағы су мен ауаның сапасын нашарлатады.

Салдары

• Экологиялық зардаптар: түрлердің жойылуы, климаттың өзгеруі, топырақ пен судың сапасының нашарлауы экожүйелер мен адамдардың денсаулығына қатты әсер етеді.
• Әлеуметтік және экономикалық салдары: балық аулаудың күрт төмендеуі, жұмыссыздық, халықтың жаппай көші-қоны, су және ауа ауруларының көбеюі-мұның бәрі аймақтың әлеуметтік және экономикалық мәселелерін тереңдетеді.

Шешу жолдары

• Халықаралық ынтымақтастық: Арал теңізі мәселесін шешу оның бассейніне кіретін барлық елдердің келісілген әрекеттерін талап етеді. Халықаралық келісімдер мен келісімдер су ресурстарын әділ бөлуге және жерді тұрақты пайдалануға бағытталуы керек.
• Экожүйені қалпына келтіру: сулы горизонттарды қалпына келтіруді және биоәртүрлілікті қалпына келтіруді қоса алғанда, Арал теңізінің экожүйесін қалпына келтіру бойынша ауқымды жобаларды жүргізу қажет.
• Инновацияны қабылдау: суды тиімді пайдалануға бағытталған суарудың жаңа технологиялары мен әдістерін енгізу су ресурстарына қысымды төмендетуге және теңізге теріс әсерді азайтуға көмектеседі.

Кіші Арал теңізін қалпына келтірудің қазақстандық тәжірибесі туралы "ҚазАқпарат" толыққанды мәлімет жариялаған. Басылым мәліметінше, Қазақстан іс жүзіндегі алғашқы қадамды 90-жылдардың басында жасаған.

Ең алдымен, Аралдың солтүстік бөлігін оңтүстіктен бөліп алу қажет болды. Бұл Кіші Аралдың деңгейін қалпына келтіруді бастауға мүмкіндік берер еді. Өйткені, сол уақытта Аралдың су деңгейі Балтық теңізі деңгейінен 40 метрге төмендеп кеткен еді. Құмнан бөгет тұрғызу жұмысы 1992 жылы басталғанымен келесі жылы оны су шайып кетті. 1997 жылғы ұмтылыс та сәтсіздікке ұшырады.

Бұл уақытта теңіз жағдайы одан ары мүшкілдене түсіп, 2003 жылы Арал деңгейі "Балтық шкаласынан" тағы 30 метрге құлдыраған. Сол жылы Қазақстан "Сырдария өзені арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтап қалу" атты өте ауқымды кешенді жобаны жүзеге асыруға кірісті. Дүниежүзілік банктің 64,5 млн доллар кредиттік көмегі мен Қазақстан бюджетінен 21,29 млн доллар бөліп, Ақлақ су торабы салынды. Соның арқасында Сырдария суы Үлкен Сарышығанақ шығанағына, Айтек су құрылысы кешеніне, Сырдарияның қорғаныс бөгетіне құйыла бастады.

"Басты қорытындысы 2005 жылы Көкарал бөгетін салу және теңіздің солтүстік бөлігі – Кіші Аралды қалпына келтіру болды. Мұның үстіне Арал мамандарды да таң қалдырып отыр. Өйткені, болжамға сәйкес, теңіз суының қажетті деңгейі 2010 жылы жиналуы тиіс болатын. Бірақ, 2007 жылы-ақ су деңгейі болжамды көрсеткішке жетіп, тұздылығы да төмендеді.

Нақтырақ айтқанда, су тұздылығы 2008 жылы 23 промилледен 17-ге дейін, ал бүгінде 10-ға дейін төмендеп отыр. Бұған қоса теңіз ауданы 3 100 шаршы шақырыма дейін, су қоры 2,5 есе – 27 текше шақырымға дейін ұлғайды. Балық түрлерінің популяциясы да жылдам өсіп, тіпті балық аулау кәсібі қайта жанданды", - делінген мақалада.

Арал мәселесі 1985 жылға дейін айтылмаған 

Massaget.kz ресурсының мәліметінше, Филип Миклин, Николай Аладин атты зерттеушілер "В мире науки" еңбегінде Кеңес үкіметі кезінде Арал теңізі мәселесі айтылмай, жасырын келгені туралы жазылған. 1980 жылға қарай теңіздегі су деңгейі түсіп кеткені соншалық, Арал Үлкен және Кіші Арал деп екіге бөлінген.

Бірақ 1985 жылдары Горбачев бұл экологиялық апатты көпшілікке жария етті. 1991 жылы Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейін Арал теңізі сол кезде жаңадан құрылған мемлекеттер: Қазақстан мен Өзбекстан арасында бөлінген.

Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің мәліметінше, былтырдың өзінде Аралда су деңгейі көтеріле бастаған. Былтырғы жағдай бойынша, теңіздегі су деңгейі 27,1 шаршы метрге жеткен. Өңірде "Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау" ірі жобалары іске асырылған болатын. "Ғасыр жобасы" деп аталатын бұл жобаның бірінші кезеңі Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық дамуына мүмкіндік берді.

Жобаны іске асыру барысында Солтүстік Арал теңізінің бөгеті (Көкарал бөгеті), Әйтек құрылыстарының кешені, Сырдария өзенінде қорғаныс бөгеттері салынды, Қызылорда, Қазалы қалаларының су тораптарында, Шардара және Арнасай су қоймаларының бөгеттерінде құрылыс жұмыстарының едәуір көлемі жүргізіліпті.

Осыған байланысты, министрлік мәліметінше, Арал теңізінің солтүстік бөлігіне құятын су көлемі ұлғайды, Арал өңірінің көптеген биологиялық түрі қалпына келтірілген. Ауыл шаруашылығы жерлерін суармалы сумен қамтамасыз ету жақсарған. 

Ал биыл Қызылорда облысының әкімдігі Арал теңізінің деңгейі былтырмен салыстырғанда тағы 48 сантиметрге артқанын хабарлады. Биыл екі айдың өзінде 803 миллион су құйылған. Осылайша, теңізде жиналған су 19,7 миллиард текше метрге ұлғайған. 

Арал жағдайы жақсарғаны мәлімделген

2020 жылы экология, геология және табиғи ресурстар министрі болған Мағзұм Мырзағалиев (қазіргі уақытта "ҚазМұнайГаз" ұлттық компаниясының басқарма төрағасы) кіші Арал теңізі аумағындағы экологиялық жағдай жақсарғанын мәлімдеген.

"Оңтүстік өңірде жұмыс сапарымен жүрмін. Жақында Қызылорда облысының әкімі Гүлшара Әбдіқалықовамен бірге кіші Аралға бардым. Солтүстік Аралдағы жағдайдың жақсаруына Көкарал бөгетінің салынуы ықпал етті. Бүгінде мұндағы су көлемі 27 текше шақырымға жетті, аймақтың экологиясы жақсарды, балық аулау саласы белсенді дамып жатыр, су қоймасында балықтың 20-дан астам түрі бар", - деп жазды министр Twitter желісіндегі жеке парақшасында.

Ол бөгеттің стратегиялық маңызын атап өтіп, оны үнемі бақылауда ұстап отыру керегін айтты.

"Осы мақсатта оны нығайту бойынша жұмыстар жүргізу жоспарланып отыр. Жобаның жобалық-сметалық құжаттары жасалып жатыр. Жоба алдағы уақытта жүзеге асырылады және нысанды қайта құру кезінде жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік бар", - деді Мырзағалиев.