Магмалық тау жыныстары деген не: қызық деректер

Магмалық тау жыныстары жер қыртысының негізгі элементтері болып саналады. Олар тек геологиялық зерттеулер үшін ғана емес, сонымен қатар экономикалық маңызға ие. Мысалы гранит пен базальт құрылыс саласында кеңінен пайдаланылады, ал кейбір магмалық жыныстар құрамында бағалы металдар мен минералдар болуы мүмкін. Мақаламызда магмалық тау жыныстары жайлы қызық деректер ұсындық.

Маңызды тұстар

Бұл мәтін автоматты түрде ЖИ көмегімен жазылған және редактор тексермеген, сондықтан фактологиялық және грамматикалық қателер болуы мүмкін. Толығырақ жарияланымда.

• Магмалық тау жыныстары жер қыртысының негізгі элементтері болып, олар Жер мантиясындағы ыстық магманың суып, қатуынан пайда болады.
• Магмалық тау жыныстары интрузивті (терең) және эффузивті (жанартаулық) болып бөлінеді, олардың ең кең таралған түрлері - гранит, габбро, базальт және обсидиан.
• Магмалық тау жыныстарын зерттеу ежелгі дәуірден басталып, XVIII ғасырдан бастап ғылыми негізде жүргізіліп, қазіргі кезде жаңа технологиялар мен әдістер қолданылуда.

Магмалық тау жыныстарының қалыптасуы

Магмалық тау жыныстары жер қыртысының негізін құрайды. Бұл жыныстар Жер мантиясындағы ыстық магманың суып, қатуынан пайда болады. Магмалық жыныстар жер қыртысында және мантияда қалыптасады және олардың құрылымы мен құрамы Жердің ішкі процестерінің нәтижесі болып табылады.

Магмалық тау жыныстарының қалыптасуы магма деп аталатын ыстық сұйықтықтың салқындап, кристалдануынан басталады. Магма жер қыртысында немесе мантияның жоғарғы бөлігінде пайда болып, жер бетіне жақындаған сайын немесе жер қыртысында ұзақ уақыт суыған кезде қатты күйге айналады. Бұл процестің нәтижесінде құрылымы мен химиялық құрамы әр түрлі жыныстар түзіледі.

Тау жыныстардың негізгі массасын таужыныс түзуші минералдар құрайды, ал құрамы және құрылымы тау жыныстарының жаралу жағдайын көрсетеді. Тау жыныстардың құрылысы олардың құрылымымен және бітімімен сипатталады.

Тау жыныстар жаралу жағдайларына (генезисіне) қарай үш топқа бөлінеді:

• магмалық;
• шөгінді;
• метаморфтық.

snation.kz ұсынған мәліметтерді негізге алсақ, магма қатқан ортаның тереңдiгiне байланысты терең (абиссал) және жартылай терең (гипабиссал) тау жыныстарына бөлiнедi. Егер магма жер бетіне шығып қататын болса, онда эффузиялық (төгілме) тау жыныстар не вулканиттер пайда болады.

Негізгі және қосымша минералдар химиялық құрамына қарай сиалдық және фемалық болып бөлінеді. Сиалдық делінетіні, олардың құрамында негізгі элементтер кремний /Si/ мен алюминий /Al/. Оларға жататындар кварц, плагиоклаздар, нефелин, лейцит, калишпатттар (ортоклаз) Фемалық минералдардың құрамында темір /Fe/ мен магний /Mg/. Оларға оливиндер, пироксендер, амфиболдар (мүйіз алдамышы), биотит жатады.

Акцессор минералдар деп құрамында ауыр және сирек элементтер мен ұшпа компоненттер бар минералдарды айтады. Олар тау жыныстарда өте сирек кездеседі және ұсақ түйірлер құрайды. Магмалық тау жыныстардың акцессорлы минералдары - апатит, сфен, магнетит, циркон.

Магма жер бетіне жетпей, жер астында қатайса, интрузивті (немесе тереңдік) магмалық тау жыныстары пайда болады. Егер магма жер бетіне шығып, онда суыса, эффузивті (немесе жанартаулық) магмалық тау жыныстары қалыптасады.

Магмалық тау жыныстарының қандай түрлері бар?

Магмалық жыныстарды қалыптасу ортасы мен химиялық құрамына қарай бірнеше түрге бөлуге болады:

Интрузивті (терең) жыныстар. Бұл жыныстар жер қыртысының терең қабаттарында магманың баяу салқындауынан пайда болады. Баяу салқындау барысында ірі кристалдар түзіледі, сондықтан интрузивті жыныстардың құрылымы ірі түйіршікті болады. Оларға гранит, диорит, габбро сияқты жыныстар жатады.

• Гранит – құрамында кварц, дала шпаты және слюда көп кездесетін жыныс. Ол құрылыс материалдары ретінде кеңінен қолданылады.
• Габбро – қара түсті магмалық жыныс, оның құрамында плагиоклаз және пироксен бар. Ол негізінен жер қыртысының базальтты қабатын құрайды.

Эффузивті (жанартаулық) жыныстар жер бетіне шығып, жылдам салқындаған магмадан түзіледі. Бұл жағдайда кристалдар жылдам суып, ұсақ түйіршікті немесе әйнек тәрізді құрылымды болады. Олардың ең кең таралған мысалдарына базальт пен обсидиан жатады.

• Базальт – қара түсті, ұсақ түйіршікті магмалық жыныс, ол жер бетінде жиі кездесетін жанартаулық жыныс. Базальттан кең таралған лавалық ағындар пайда болады.
• Обсидиан – жылтыр, шыны тәрізді құрылымы бар жыныс. Оның түсі қара немесе қою қоңыр болып келеді, және ол ежелгі уақытта құрал-саймандар жасау үшін қолданылған.

Магмалық тау жыныстары қай кезден бастап зерттелді?

Магмалық тау жыныстарының зерттелуі геология ғылымының дамуымен тығыз байланысты. Бұл саладағы зерттеулер бірнеше кезең бойынша дамыды:

Ежелгі кезең

Магмалық тау жыныстары туралы алғашқы ұғым ежелгі дәуірде пайда болды. Дегенмен ол кезде ғылымның қазіргі деңгейіндегідей түсінік болмаған. Ежелгі грек философы Аристотель (б.з.д. 384-322 жылдар) вулканизм құбылыстарына қызығушылық танытты және жер қыртысының өзгерістерін табиғи процестердің нәтижесі ретінде қарастырды. Бірақ магма мен вулканның нақты табиғаты ол кезеңде толық ашылмады.

XVIII ғасыр

Магмалық жыныстарды ғылыми тұрғыда зерттеу XVIII ғасырда басталды. Бұл кезеңде табиғатты зерттеу және жер туралы ғылымдар қарқынды дами бастады. 1726-1797 жылдары өмір сүрген шотландиялық геолог Джеймс Хаттон магмалық жыныстардың зерттелуіне үлкен үлес қосты. Ол "Плутонизм" теориясын дамытып, магмалық жыныстардың магманың салқындауы арқылы қалыптасатынын түсіндірді. Хаттон магмалық жыныстардың жер қыртысының қалыптасуындағы рөлін атап өтіп, қазіргі заманғы геологияның негізін қалаушылардың бірі болды.

XIX ғасыр

XIX ғасырда магмалық жыныстар туралы түсінік кеңейе түсті. Неміс геологы Леопольд фон Бух және шотландиялық геолог Чарльз Лайелл магмалық жыныстардың пайда болуын және олардың жер бетіне қалай таралғанын зерттей бастады. Лайеллдің "Қазіргі Жердің геологиялық құрылымы" атты еңбегі магмалық процестерді түсінуге мүмкіндік берді.

Ғалымдар бұл кезеңде жанартау мен магмалық жыныстардың байланысын жақсы түсінді. Вулкандық әрекеттер мен жердің ішкі күштері арасындағы байланыстар анықтала бастады. Сондай-ақ магмалық жыныстардың түрлері мен олардың химиялық құрамы туралы алғашқы зерттеулер жүргізілді.

XX ғасыр

XX ғасырда магмалық жыныстарды зерттеу тереңдей түсті. Геохимия мен петрология ғылымдары дамып, магмалық жыныстардың минералдық құрамы, құрылымы және пайда болу механизмдері зерттелді. Радиоизотоптық әдістер магмалық жыныстардың жасын анықтауға мүмкіндік берді. Норвегиялық ғалым Виктор Мориц Гольдшмидт пен америкалық геолог Норман Леви Боуэн магмалық процестерді түсінуге үлкен үлес қосты. Боуэн магмалық жыныстардың кристалдануы туралы реакциялық серия ұсынды, бұл – магманың қалай салқындайтынын және минералдардың қандай реттілікпен кристалданатынын көрсететін теория.

Қазіргі кезең

Бүгінгі күні магмалық жыныстарды зерттеуге жаңа технологиялар мен әдістер қолданылады. Қазір бұл құбылыстар ғарыштан түсірілген суреттер, жер қабатының үлгілерін терең бұрғылау, сондай-ақ компьютерлік модельдеу арқылы зерттеледі. Ғалымдар жер қыртысының қалыптасу механизмдерін, магмалық жыныстардың химиялық және физикалық қасиеттерін зерттеу арқылы жердің ішкі құрылысын жақсырақ түсінуге тырысады.

Магмалық тау жыныстары жер қыртысының қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Олардың әртүрлі түрлері, құрылымы және құрамы Жердің геологиялық тарихын зерттеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар магмалық жыныстардың адам өміріндегі практикалық маңызы зор, себебі олар құрылыс, өнеркәсіп және басқа да салаларда қолданылады.