Мемлекеттендіру неге әкеп соғуы мүмкін: Сарапшы пікірі

Мемлекеттендіру – дұрыс бастама емес. Бұл туралы қаржы талдаушысы Андрей Чеботарев Finance.kz авторлық телеграм-каналында айтты. "Ұят сұрақтар" айдарында ол мемлекеттендірудің неге әкеліп соқтыратынын, ол Қазақстанға қажет пе, бұл тақырыпты кім және не үшін жиі көтеріп жүргенін айтты.

Соңғы кездері отандық ақпарат алаңдарында мемлекеттендіру тақырыбына қатысты көптеген мәліметтер жариялануда. Бұның не екенін білмейтіндер үшін: бұл барлық жеке меншік сектордың мемлекет қарамағына өту процесі.

Кей жағдайда өз еркімен – реквизиция арқылы – толық немесе жартылай өткізу, кейде күшпен тәркілеу арқылы, жеке меншік иесіне ештеңе қалдырмастан мемлекеттендіру. Мүндай процесс қандайда бір мүлікке иелік ететіндер үшін жақсы жаңалық емес. Ол жер де, жылжымайтын мүлік те, зауыт немесе әдемі шетелдік көлік те болуы мүмкін. Дегенмен, кейбір белсенділер мұндай сценарийді құлшыныспен жақтайды. Әзірге біз тек еліміздің ауқымды өндірісі туралы айтып отырмыз.

Мемлекеттендіру жалпыға ортақ бақыт пен социализмге тең келмейді. Мұндай хабарлама сарапшы Андрей Чеботаревтің қысқа және мазмұнды жауаптарынан туындайды, ол мұны бірнеше себептермен дәлелдеді. Бірақ алдымен қаржылық талдаушы шағын білім беру бағдарламасын жүргізіп, мемлекеттендіруді қандай жағдайларда қолдануға болатынын түсіндірген.

"Мемлекеттендірудің әртүрлі мақсаттары болуы мүмкін. Мысалы, қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін стратегиялық маңызды салалар мен нысандарды сақтау, елден қаражат пен пайданың заңсыз шығарылуын тежеу ​​немесе экономикаға шетелдіктердің үстемдік етуіне жол бермеу. Дәл осыған ұқсас жағдай қазір Ресейде де орын алуда, олар Ресей нарығынан шығатын шетелдік қатысуы бар компанияларға мемлекеттендіруді қолдануды жоспарлап отыр", - деп атап өтті арна авторы.

Андрей Чеботаревтің айтуынша, кейбір елдер үшін және белгілі бір жағдайларда мемлекеттендіру шын мәнінде тығырықтан шығудың жолы болуы мүмкін. Бірақ ескеру қажет екі фактор бар.

"Кеңес дәуірі мен әлемдік тәжірибе дәлелдегендей, менеджментте акционер мүмкіндігінше ұжымдық формада жұмыс жасаса, жеке тұлға ешнәрсені жақсартқысы келмейді. Екіншіден, әлем мемлекеттендірудің келеңсіз мысалдарына толы. Чилидегі банктердің жойылуы жаппай мемлекеттендірумен басталды. Әлемдегі ең кедей мемлекет Венесуэлада да мұнай және кейінірек болат компанияларын мемлекеттендіру барлық мәселенің бастауы болған", - деп тарихи мысалдар келтіреді Чеботарев.

Сонымен қатар, ол мемлекеттендіру үкіметтің немесе басқалардың қалауы екенін атап өтті. Сөзінше, жұмысшылардың мемлекеттендіруді қолдауы тарихта болмаған жағдай. л түптен келгенде қарапайым халықтың, жұмыскерлердің мүддесі ескерілуі тиіс. 2022 жылғы 1 қыркүйекте мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жолдауында атап өткендей, кәсіпқойлық пен еңбекқорлық ең биікте тұруы керек.

"Елімізде еңбекқор кәсіби маман құрметті адам ретінде бәрінен де жоғары тұруы керек. Себебі мұндай азаматтар мемлекетімізді дамытады", – деп атап көрсетті президент.

Сондықтан міндетті түрде олардың да пікір ескерілуі керек, дейді сарапшы.

Оның пікірінше, Қазақстанда мемлекеттендіруді мүлде қолданбау керек – бұл Қазақстанның инвестициялық тартымдылығын жоғалтуы мүмкін. Сонымен қатар, Мемлекет басшысының өзі экономиканы мемлекетсіздендіру – мемлекет талап етуінен нарықтық (яғни, еркін) экономикаға көшу туралы бірнеше рет айтқан болатын.

Сонда кейбір адамдар неліктен президенттің өзінің ұстанымына қайшы келетін мемлекеттендіру мәселесін жиі көтере бастады? Қаржы сарапшысы бұл популизмнің астарында белгілі бір топтардың өз амбициясын қанағаттандыру ғана бар екеніне сенімді.

"Қазір Қазақстан бірегей жағдайда тұр – біз отыз жылдан астам уақыт бойы нарықтық экономиканы құрып келеміз, социализм мен мемлекеттендіру рельстеріне қайта оралу бұл процеске нүкте қояды", - дейді Андрей Чеботарев.

Оның айтуынша, мемлекеттендіру бірден бірнеше маңызды салаға соққы беруі мүмкін.

Осылайша, Қазақстан бюджеті Ұлттық қорға түсетін түсімдерге және сыртқы қарызды тартуға қаншалықты тәуелді екенін ескерсек, кредиттік рейтингтердің құлдырау қаупі бар.

"Халықаралық рейтингтік агенттіктер мұны біржақты теріс фактор деп санайды, яғни мемлекеттік қарызды көтеру біз үшін мүмкін емес немесе соншалықты қымбатқа түседі, бұл жай ғана пайдасыз болады. Сонымен қатар, жаппай мемлекеттендіру жағдайында кадр мәселесі де өзекті болады, мемлекет нарықта бәсекеге қабілетті жалақыны жиі төлей алмайтыны жасырын емес, ал тиісті ынталандыру болмаса, таңдалған салаларға кәсіби мамандар келмейтіні белгілі. Бұл әлемде бұрын болған жағдай", - деп қорытындылады сарапшы.

Бұдан мемлекеттендірудің экономикаға тигізетін зияны пайдасынан көп деген қорытынды жасауға болады. Жалғыз мәселе кімнің мүддесі бірінші орынға қойылған – бұдан тікелей немесе жанама зардап шегетін миллиондаған қазақстандықтар ма, әлде бұл туралы ұпай жинап қана қоймай, материал жинай алатын бір уыс популистер ме.