Абай Құнанбайұлы: әдеби мұрасы және ұлағатты сөздері

Абай шығармаларының басты тақырыптық идеясы қандай? Ойшыл ақын "Қара сөздері" арқылы қандай ойларды жеткізбек болған? Материалымыздан оқыңыз.

Абай Құнанбайұлы – қазақ халқының өркендеуі үшін күрескен Ұлы ойшыл, көрнекті ақын, классикалық әдебиетінің негізін салушы. Әдебиетшінің шығармашылық мұрасы ұлттың рухани игілігіне айналды және қазақ халқының мәдениетін байытты. Абайдың өлеңдері бір жарым ғасыр бұрын жазылған, бірақ қазіргі әлемде де өзінің маңыздылығы мен өзектілігін жоғалтпады. Ұлы классиктің шығармалары әлемнің түпкір-түпкірінде мойындалды және көптеген тілдерге аударылды.

Әдеби мұрасы

Қазақ классигі әдеби қызметін жасөспірім жасында бастады. Оның алғашқы өлеңдері 12 жасында жазылған, бірақ автордың ерте жасаған жұмыстарынан замандастарға дейін бірнеше туындылар ғана жетті. 28 жастан бастап ақын Шығыс халықтарының поэзиялық шығармашылығын және орыс классикалық әдебиетін тереңдете зерттеді. Ол Крылов, Шиллер, Пушкин, Байрон, Мицкевич, Гейне, Лермонтов, Гете шығармаларын қазақ тіліне аударған. Көрнекті қайраткердің еңбектерінің арқасында қазақ халқы алғаш рет әлемдік классикалық әдебиетпен танысты.

Ақын шығармалары XIX ғасырда да қазақ даласында демократиялық қоғамдық ойдың қалыптасып, дамуына негіз болған басты-басты идеялық үш қайнардан нәр алды:

1) қазақтың ауыз әдебиеті мен өткен замандардағы жазба ескерткіштерінен сусындаған алдыңғы қатарлы халықтық дәстүр;

2) ежелгі және орта ғасырдағы Шығыс ойшылдарының таңдаулы шығармалары;

3) орыстың материалистік философиясы мен демократиялық мәдениеті, сол арқылы дүниежүзілік (ең алдымен Батыс Европаның) философиялық ойдың жетістіктері.

Шығармашылық қызметі барысында Абай Құнанбайұлы әлемдік қауымдастыққа үлкен әдеби мұра қалдырды. Оған ақынның туған табиғатының сұлулығын, қазақ халқының даналығы мен еңбексүйгіштігін жырлаған өлеңдер, оқырмандармен әңгіме, поэмалар кірді.

Абай Құнанбайұлының өлеңдері Отанға деген сүйіспеншілікке толы, көшпелі ауылдардың тұрмыс-тіршілігін шынайы сипаттап, патша узурпаторларын, болыстық басқарушыларды бейнеледі, халықты ағарту қажеттігіне сендірді және әлеуметтік ақаулармен күресуге шақырды. Абай қазіргі замандастарының ең типизацияланған портреттерін "Күлембайға", "Қожекбайға" және т.б. шығармаларында баяндаған.

Идеялық-тақырыптық тұрғыдан алғанда Абайдың әдеби мұрасы әртүрлі. Мысалы, "Азим туралы ертегі" және "Масгуд" шығармаларында автор оқырманға өзінің идеяларын ашады, олардың басты идеясы — еңбек, әлеуметтік және моральдық әділеттілік, гуманизм, ақыл-ой және халыққа қызмет ету.

"Ескендір" поэмасында ақын Александр Македонскийге тарихи тұлға ретінде өзінің көзқарасын білдіреді. Бұл шығармада автор жаулап алушыны ашкөздігі үшін айыптайды, оған көрнекті ойшыл-философ Аристотельді қарама-қарсы қоя отырып салыстырады. "Гаклия" жұмысында ақын талапты тәлімгер және терең ойшыл рөлінде. Дана афоризмдерде автор оқырманның алдына мәдениет, мораль, тарих, педагогика, еңбек, халықтар достастығы мәселелерін қояды.

Абай шығармалары жарияланғанға дейін кеңінен танымал болды. Оның поэмалары мен өлеңдері ауздан ауызға берілген. Абайдың эстетикалық жаңашыл шешімдері қазіргі қазақ әдебиетіне үлкен мән берді. Өмір жолы мен шығармашылығына төмендегідей өнер қайраткерлері шығарма арнаған:

• жазушы Мұхтар Әуезов ("Абай" роман-трилогиясы);
• режиссер Георгий Рошаль ("Абай Өлеңдері" фильмі);
• қоюшы Құрманбек Жандарбеков ("Абай" операсы).

Абайдың жаңашыл әдеби жетістіктері халық ақындары мен Қазақ әдебиеті қайраткерлерінің шығармаларына үлкен әсер етті.

Жазушының шығармашылығында ең бастысы "Қара сөздер" эпико-философиялық еңбегі болды. Прозалық поэмада қазақ дүниетанымы, мораль, құқық және ұлттық тәрбие мәселелері көтеріледі. Өмірі қудалауға толы Абай Құнанбайұлы қазақ халқының күшіне деген сенімін жоғалтпаған.

Абай шығармаларының жаңа идеялық мазмұнын жаңашыл әдеби формада шебер жүзеге асырды. Автор ұлттық ауызша поэзия мен қазақ тілінің байлығын белсенді қолданды. Ол әдебиетке жаңашыл поэтикалық жанрларды енгізді, бұрын белгісіз әдістерді, формаларды қолданды.

Әдеби шығармашылықтан басқа Абай Құнанбайұлы музыка жазды. "Абай" операсын және көптеген симфониялық поэмаларды құру кезінде КСРО композиторлары (Ахмет Жұбанов, Латиф Хамиди, Евгений Брусиловский) кеңінен пайдаланған 20-дан астам әуендер замандастарына дейін жетті. Оның әуенімен көмкерілген Татьянаның Онегинге жазған хаты 100 жылдан астам уақыт бойы Қазақстан халқының ән репертуарын әшекейлейді.

Қара сөздері мен афоризмдері

Автор өз шығармаларында адам өмірінің түрлі аспектілерін қозғаған. Қысқа мағыналы пікірлерде теңдесі жоқ ойшылдың ұлы даналығы жасырулы.

Міне, жазушы адамның ішкі жағдайы, оның өмірлік басымдықтары, мақсаттары, ұмтылыстары және адамдар арасындағы қарым-қатынасы туралы айтқан ұлағатты сөздері:

1. Пайда, залалды айыратұғын қуаттың аты – ақыл...

2. Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады.

3. Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті:

Ыстық қайрат,

Нұрлы ақыл,

Жылы жүрек.

4. Адамзатқа не керек:

Сүймек, сезбек, кейімек.

Харкет қылмақ, жүгірмек,

Ақылмен ойлап сөйлемек.

5. Атымды адам қойған соң, Қайтып надан болайын.

6. Бес нәрсеге асық бол...

Талап еңбек, терең ой,

Қанағат, рақым, ойлап қой - 

Бес асыл іс көнесеңіз.

7. Адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады.

8. Жас уақытта көңіл - гүл.

9. Жастықтың аты арындап,

Тас қияға өрледің.

10. Жастықтың оты жалындап,

Жас жүректе жанған шақ.

Талаптың аты арындап,

Әр қиянға салған шақ.

11. Жастықта көкірек зор, уайым жоқ.

12. Жастықта бір күлгенің мың қаралық.

13. Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат.

14. Егер ісім өнсін десең, ретін тап.

15. Еңбек - қуаныш, жалқаулық арылмас азап.

16. Еңбексіз мал дәметкен – қайыршылық.

17. Жұмысы жоқтық,

Тамағы тоқтық,

Аздырар адам баласын.

18. Дүниеде жалғыз қалған адам – адамның өлгені.

19. Сақалын сатқан кәріден,

Еңбегін сатқан бала артық.

20. Орынды іске жүріп ой таппаған,

Не болмаса жұмыс қып, мал таппаған.

Қасиетті болмайды, ондай жігіт,

Әншейін құр бекерге бұлғақтаған.

Абай өз шығармаларында рухани жұтаңдықты, білімсіздікті, көкірек көзінің мөрлілігін, надандықты, имансыздықты, тоғышарлықты, енжарлықты, жалқаулықты, сөзуарлықты, екіжүзділікті, күншілдікті, мақтанқұмарлықты, мақтансүйгіштікті, дүниеқоңыздықты, мансапқорлықты, көрсеқызарлықты, менмендікті, мақтаншақтықты, еңбексіздікті, әділетсіздікті, сатқындықты және т.б. қай замандарда болмасын адам бойында болатын моральдық-этикалық қасиеттерді сөз ете отырып, адам баласының бойындағы қасиеттерін жақсартуға, жетілдіруге, толықтыруға, жаман қасиеттері болса солармен күресуге, оларды ауыздықтауға талаптануы керектігін түсіндіріп, ғасырлар бойына адамзат баласының ақыл-ойында ұшталып келе жатқан, діни-пәлсафалық, моральдық-этикалық, интеллектуалдық, адамгершілік тұжырымдамасы – толық адам ілімін адамзат қоғамына мұра етіп қалдырды, деп жазады филолог Нябрь Кенжеғараев.

Абай Құнанбайұлының әуендері, прозалық шығармалары мен өлеңдері ұзақ жылдар бойы өзінің сұлулығы мен өзектілігін жоғалтпады. Автордың пікірінше, әр түрлі халықтар арасындағы өзара түсіністік пен бейбітшілік, мәдениеттің озық идеялары, ғылым мен білім беру әлемдік қоғамдастықты бүкілхалықтық игілікке әкелуі мүмкін, әлемнің барлық халықтары мен әрбір адамы үшін өмірлік маңызды болып қала береді.