Шәкәрім мен Міржақыпты құтқарған: Алаштың меценаты атанған Мұхамедхан Сейітқұлов туралы құнды деректер

Мұхамедхан Сейітқұлов – қазақ тарихында маңызды орны бар тұлға, Алаш қозғалысының меценаты, көрнекті қоғам қайраткері. Оның өмірі мен қызметі туралы құнды деректер көптеген зерттеу мен естелікте сақталған. Бұл мақалада Мұхамедхан Сейітқұловтың қазақ халқына жасаған игі істері мен оның өмір жолы туралы сөз қозғаймыз.

Алашты қолдаған меценат

Мұхамедхан Сейітқұлов 1870 жылы Семейде дүниеге келген. Ол жас кезінен бастап білімге құштарлық танытып, медреседе білім алады. Оның білімге деген құштарлығы кейіннен өз ұрпақтарының да білім жолында үлкен жетістіктерге жетуіне ықпал етеді. Мұхамедханның білімі оның қоғамдағы беделін арттырып, халық арасында сыйлы болуына себеп еді.

Мұхамедхан Сейітқұловтың қоғамдық қызметі ерекше атап өтуге тұрарлық. Ол Алаш қозғалысының белсенді мүшесі болып, қазақ халқының мүддесін қорғауда елеулі рөл атқарды. Алаш зиялыларының идеясын қолдап, олардың саяси және мәдени бастамаларына қаржылай көмек көрсетті. Мұхамедханның меценаттық қызметі оның тек бай кәсіпкер емес, нағыз ұлт жанашыры екенін дәлелдейді.

Мұхамедхан Сейітқұлов Алаш зиялыларының еңбегін жоғары бағалап, олардың білім беру, мәдениет және ғылым саласындағы жобаларын қаржыландырды. Оның қаржылай көмегімен көптеген мектептер, медреселер ашылып, қазақ жастарының білім алуына жағдай жасалды. Мұхамедханның меценаттық қызметі қазақ халқының мәдени және білім деңгейін көтеруге үлкен ықпал етті.

Үйінде Абайдан бастап Алаш қайраткерлері болған

"Алаш" электрондық кітапханасының мәліметі бойынша, Сейітқұлов Алаш идеясын дамытуға және іске асруға Алаш париясының үйін ашқан. Сол уақыттағы жазушылар мен баспагерлердің арасындағы қарым-қатынасты қолдайтын, жомарт меценат болған. Оның үйі кездесулер және "Алаш" партиясы мүшелерінің талқылаулары үшін ашық болатын.

Сейтқұловтың үйінде Абай, Шәкәрім, Мұхтар Әуезов, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхамеджан Тынышпаев, Халел Ғаббасов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Ыдырыс Мұстамбаев, Сәбит Дөнентаев және тағы басқа көрнекі тұлғалар болған.

"Ол Жүсіпбек Аймауытов және Мұхтар Әуезов редакциясынан шығатын, "Абай" журналын және "Сары Арқа" газетін қаржыландыратындардың бірі болды. Сол кезде шығып тұратын газет, журналдарды түгел дерлік алып отырған. "Дала уалаяты" газеті, "Айқап", "Шора", "Абай" журналдары, "Қазақ", "Сарыарқа", "Уақыт", "Тәржіман" газеттері, Абайдың (1909) кітабы, Шәкәрімнің, Ахмет Байтұрсынұлының, Міржақып Дулатовтың, Мағжан Жұмабаевтың, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың, тағы басқа қазақ ақын-жазушылардың кітаптары, қисса-дастандары жеке кітапханасынан табылған", - делінген мәліметте.

Шәкәрім мен Міржақып Дулатовты құтқарған

Міржақып Дулатовтың қызы Гүлнар Дулатова әкелерінің дос болғанын еске алған естелігі бар. 1911 жылы Сейтқұлов Міржақып Дулатовты кепілдік салып, тұтқыннан босатып алған. Ал Шәкәрімнің белгілі фотосуреті Сейтқұловтың үйіне келген кезде түсірілген. Сонымен бірге, Сейтқұлов Шәкәрімнің қамаудан босап шығуына көмектеседі.

Мұхамедхан Тінібай мешітінде ислам дінінен сабақ беріп, кейіннен №6 мешітте, халық арасында Ахмет Риза мешіті аталып кеткен мешітте имам болып қызмет атқарған.

Журналист Азамат Қасым "Егемен Қазақстан" басылымындағы мақаласында екі алып тұлғаны құтқарған Сейітқұлов туралы құнды деректер келтірген.

"1911 жылы Міржақып Дулатов Семейде абақтыға қамалғанда 2 мың сом көлемінде кепілдік салып, тұтқыннан босатады. Тағы бірде Шәкәрім қажы қажылықтан келгеннен кейін Семейге аялдаған сапарында осы шаңыраққа түсіп, қаланы аралауға шығып кетеді. Өзі ісмер адам, оның ерекше үлгідегі киімін көріп: "Семейге келген бұ қай шетелдік?" деп полицейлер ұстап алып, біраз әуре-сарсаңға салыпты.

Сол кезде де бұл кісі Шәкәрімнің жанынан табылып, босатып алған екен. Осы тұста ерекше атап өтер дүние, Шәкәрімнің көпке белгілі жалғыз суреті де (кейіннен басқа суреттері табылған) осы үйде түсірілген көрінеді", - делінген мақалада.

Меценат қалай қудаланды?

1937 жылы сталиндік репрессиялар кезінде Мұхамедхан Сейітқұлов жазықсыз қудаланып, атылды. Оның қуғындалуы қазақ зиялыларының басына түскен ауыр кезеңдердің бір көрінісі саналады. Мұхамедханның ұлы Қайым Мұхамедханов та әкесінің жолын қуып, ғылым жолында үлкен жетістіктерге жеткенімен, сталиндік зұлматтың зардабын тартты.

Мұхамедхан Сейітқұловты НКВД жендеттері 1937 жылы 24 қарашада тұтқындаған. Оның мүлкі бірнеге рет тәркіленген. Ал 27 қарашада "Мұсылмандардың кеңес үкіметіне қарсы тобының белсенді мүшесі болғаны үшін ату жазасына кесіледі" деген үкім шығып, бар жоғы бір апта өтпей жатып, 2 желтоқсанда түн ішінде атылған. Тарихи тұлға 1989 жылы ғана ақталған.

Оның ұлы Қайым Мұхамедхановтың қуғындалғанын қызы Дина Мұхамедхан Abai.kz басылымындағы мақаласында егжей-тегжейлі жазған.

"Әкесі тұтқындалғаннан кейін Қайым Педагогикалық институттан қуылады. Сол кезде жасөспірім жігітке әкесінің досы Мұхтар Әуезов моральдық тұрғыда  қолдау береді, ол Қайым үшін ғұмыр бойы тәлімгер және ұстаз болып қалды. Шәкірт ұстазына өмірінің соңына дейін адал болды. Адамдарды жақсы танитын М.Әуезов Қайымның бойынан ерекше дарын, имандылық пен адалдықты байқайды. М.Әуезов Қайымды Абай туралы роман-эпопея жазу барысында түрлі тапсырма орындайтын ғылыми тілші етіп алады. Ол бұл кезде Алматыда еді, ал нақтылайтын жағдайлар тек шалғай ауылдардағы ақсақалдармен әңгіме кезінде, мұрағаттарда, түрлі қалаларға хат жазып, хабар алмасу арқылы ғана нақтыланатын", - деп жазған Дина Мұхамедхан. 

Әке туралы ұлының естелігі

Қайым Мұхамедхановтың әкесі туралы естелігін сол күйі берсек:

"Әкем Мұхамедхан заманына сай көзі ашық, сауатты адам еді. Бойына біткен кісілігінің арқасы шығар, ертеден ұлы Абай төңірегімен аралас-құралас болған. Бергі төңкеріс кезінде Семейде шыға бастаған Алаш үні «Сарыарқа» газеті мен Жүсіпбек пен Мұхтар шығарған «Абай» журналына қазіргі тілмен айтқанда, меценат ретінде демеушілік көрсетуі сол ұлы ақынның өнеге-тәрбиесі емес деп кім айтады?! Әкем қойын дәптеріне бүгін ана газетке пәлен сом, мына журналға түген сом көмек жасадым деп тіркеп қояды екен. 1937 жылы әлгі дәптер өзімен бірге тәркіленіп, қамауға алынды.

Тегінде әкем 1870 жылғы, яғни Әлекеңмен, Алаш көсемі Әлихан Бөкейхановпен түйдей құрдас. Әлекең 1938 жылдың мамыр айында, ал оның құрдасы, жолдасы Мұхамедхан 1937 жылдың желтоқсан айының басында атылған. Бұл жаза ол қамауға алынған соң небәрі бір апта ішінде орындалған. Ал бізге ол кезде ол он жылға сотталды деген хабар тиген-ді. Негізгі шындықты еліміз тәуелсіздік алған соң, арада 55 жыл өткеннен кейін ғана білдік қой. Мұның өзі бергі әңгіме. Ал әкем айтқан арғы әңгімелер төмендегідей.

"Төңкеріс болған жылы сен аяғыңды енді ғана басқан сәби болатынсың. Сонда Семейге Әлекеңнің келгені ерекше салтанатты жағдайға ұласып еді. Бүкіл қазақ қауымы үлкен қуанышпен оны ханнан кем қарсы алған жоқ. Шындығында, Әлекең ұлт көсемі еді ғой. Мұны енді, сол шақта Сұлтанмахмұт та келістіріп жырлады емес пе?! Ахаң мен Жақаң – Ахмет пен Міржақыпты айтамын, сондай-ақ Мағжан мен осы Сұлтанмахмұттар Әлекеңнің қасынан табылатын. Біздің үйде қона жатып әңгіме-дүкен құратын, сөйтіп ел болашағын алыстан болжайтын сол ұлылардың сен тізесінде отырып өстің ғой, шырағым! Соны ұмытпа!" дейтін әкем жарықтық.

Біздің үй онда Мұхаңның ұлы ақын туралы ұлы эпопеясынан қалың оқырманға белгілі атақты Тінібай мешітінің іргесінде еді. Иә, мақтанды деме, қарағым, сол еңселі шатырлы үйде кімдер болмаған десеңші! Айталық: Шәкәрім, Көкбай, Тұрағұл болып бұл тізім жалғаса береді. Алдыңғы ағалардың асыл жүздері есімде еміс-еміс сақталса, кейінгілерді есейіп қалғанда көргендіктен бәрі де есте..." деп жазады ғалым өзінің естелігінде.

Мұхамедхан Сейітқұловтың өмірі мен қызметі туралы құнды деректер бүгінгі ұрпаққа аманат болып қалды. Оның атқарған игі істері мен қоғамға қосқан үлесі туралы мәліметтер архивтерде, кітаптарда және зерттеулерде сақталған. Мұхамедханның меценаттық қызметі мен Алаш қозғалысына сіңірген еңбегі қазақ тарихында мәңгі сақталады.

Мұхамедхан Сейітқұловтың өмірі мен қызметі қазақ халқының тарихында ерекше орын алады. Оның меценаттық қызметі, Алаш қозғалысына қосқан үлесі және қазақ мәдениеті мен біліміне жасаған игі істері ұрпақтан-ұрпаққа үлгі болып қала береді. Мұхамедхан Сейітқұловтың есімі мен еңбегі ұмытылмай, болашақ ұрпаққа өнеге болуға тиіс.