"Мен, мен едім...": Махамбет Өтемісұлының күреске толы ғұмыры, азулы жырлары

Махамбет Өтемісұлы — қазақ тарихындағы көрнекті тұлға. Ол әрі батыр, әрі ақын ретінде сөздің қуатымен халықты азаттыққа шақырды. Ақын шығармаларын бүгінгі ұрпақ ерекше бағалайды, себебі Махамбет туындылары күллі әлемге танылды.

Маңызды тұстар

Бұл мәтін автоматты түрде ЖИ көмегімен жазылған және редактор тексермеген, сондықтан фактологиялық және грамматикалық қателер болуы мүмкін. Толығырақ жарияланымда.

• Махамбет Өтемісұлы - XIX ғасырдың басындағы қазақ ұлт-азаттық күресінің көшбасшысы, ақын және күйші, оның өлеңдері мен күйлері халықты еркіндік үшін күреске шақырған.
• Ақынның шығармашылығы қазақ әдебиетінде батырлық поэзия жанрының негізін қалап, оның туындылары әлеуметтік мәселелерді көтеріп, отанға және әділдікке деген сүйіспеншілікті бейнелеген.
• Махамбет Өтемісұлының мұрасы қазақ халқының тәуелсіздік символына айналып, оның 200 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО қамқорлығымен әлемдік деңгейде атап өтілді.

Махамбет ақынның өмірі

Махамбет Өтемісұлы кім? Махамбет Өтемісұлы – қазақ халқының ХІХ ғасырдың басында болған ұлт-азаттық күресінің көшбасшысы ретінде Исатай Тайманұлымен бірге ел үшін күрескен тарихи тұлға. Ел тарихында Махамбет Өтемісұлының орны ерекше, себебі ол өзінің өлеңдерімен халықты еркіндік үшін күреске шақырған.

Махамбет Өтемісұлы 1803 жылы Бөкей Ордасында, Нарын құмындағы Жасқұс жерінде дүниеге келген. Оның әкесі Өтеміс – хан Жәңгірдің айналасындағы беделді әрі бай старшындардың бірі болған. Әкесінің қатал мінезі мен табандылығы 10 ұлына, соның ішінде Махамбетке де дарыды. Махамбет жастайынан зерек, оқуға құштар болып өсті. Медреседе Құранды жаттап, хат таныды және орыс, татар, араб тілдерін меңгерді.

1817 жылы Өтеміс қайтыс болғаннан кейін ұлдары аналарының және старшын Исатай Тайманұлының қамқорлығында қалды. 1824 жылдан бастап Жәңгір хан Махамбетті ұлы Зұлқайнардың тәрбиешісі етіп, оларды Орынборға білім алуға жіберді. Оқу мерзімі 5 жылдан астам уақытқа созылды. Алайда Жәңгір хан мен Махамбет арасында кикілжің туындады. 1829 жылдың көктемінде Махамбет Жайықтан асып кетпекші болды, бірақ ұсталып, түрмеге қамалды. Сүзек індеті тараған уақытта ол қашып шықты.

Осы кезеңде Бөкей Ордасында халықтың наразылығы күшейе түсті. Бұған Ресей империясының отарлау саясаты себеп болды. Қазақтардың жайылымдық жерлері казак әскерлеріне беріліп, қалған жерлерді Жәңгір хан өз маңайына үлестірді. Оған қоса салықтар мен баж салығы әділетсіз көтерілді. Халық мал жайылатын жайылымнан айрылды.

1830 жылдары халықтың наразылығы өрши түсті. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының сайтында жазылған деректерді негізге алсақ, Жәңгір хан Махамбетті өз жағына тартуға тырысып, оған старшын лауазымын берді. Бірақ бұл әрекет сәтсіз аяқталды.

1836 жылы Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы көтерілістерді қолдады. Махамбет көтерілістің рухани жетекшісіне айналып, халыққа үндеу жазып, ауыл-ауылды аралап, жерлерді басып алуға, ханның және казак әскерлерінің малын қайтарып алуға шақырды. Оның жалынды өлеңдері мен әндері қазақтарды шабыттандырды.

Өтемісұлы көтерілістің барлық маңызды оқиғасына қатысты:

• 1837 жылдың қазан-қараша айларында хан ордасына қоршау ұйымдастырылды. Ханға көмекке оқ ататын қарулары бар орыс отрядтары келді. Қазақтар қоршауда қалып, кейін шегінгенімен, жауды ығыстырды.
• 1838 жылдың шілдесінде Ақбұлақ өзенінің бойында шешуші шайқас өтті. Бұл ұрыста Исатай Тайманұлы қаза тапты, ал Махамбет Өтемісұлы қалған жасағымен оңтүстікке қарай ығысты.

1839–1840 жылдары Махамбет Өтемісұлы Хиуа хандығына басып кірген орыс әскерлеріне қарсы партизандық соғыс жүргізді. Оның батылдығы мен ақындығы халықты ерлікке шақырып, айналасына жүздеген еріктіні жинады. Олар орыс отрядтарына елеулі соққылар жасап, Хиуаға жетпей шегінуге мәжбүр етті.

1841 жылдың наурызында Махамбет Хиуада тұтқындалып, Орынборға жеткізілді. Одан кейін оны Кіші жүзге депортациялап, Бөкей Ордасына кіруге тыйым салды. Ол Жайықтың арғы жағындағы ауылдарда жасырынуға мәжбүр болды.

1846 жылдың қазан айында Махамбет Өтемісұлы жалдамалы кісі өлтірушілердің қолынан қаза тапты.

Махамбет Өтемісұлының шығармашылығы

Махамбет Өтемісұлы қалай танылды? Ол – көтеріліске шыққан халықтың көшбасшысы, отты ақын, қазақ әдебиетінің қалыптасуына үлес қосқан тұлға, талантты, домбырада шебер ойнаған күйші. Әдебиет порталы Махамбет өзінің шығармашылығында дала ақындары мен жырауларының мәдени мұраларын сіңіре білгені жайлы жазылған.

Махамбет Өтемісұлы халық мәдениетінің ортасында өсті, Ұлы даланың ақындары мен жырауларының шығармаларын бойына сіңірді. Ол қазақтың аристократтық ортасынан шыққанымен, көтерілісші халықтың жағына өтіп, олардың жанайқайын жеткізетін өкілі болды. Махамбет өз шығармаларын қағаз бетіне түсірмегенімен, оның өлеңдерін басқа ақындар жаттап алып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізді. Бүгінгі күнге дейін ақынның 100-ге жуық шығармасы жеткен.

Махамбеттің поэтикалық жанрлары әр түрлі. Оның туындыларының арасында лирикалық әндер мен өлеңдер, достарына немесе дұшпандарына арналған өлеңдер, сондай-ақ үндеу түріндегі жырлар мен жоқтау өлеңдері бар. Ақынның кейбір өлеңдері жиналған жұртты күреске шақыратын үндеу сипатында жазылды, ал басқалары халықтың қайғысын жеткізетін мұңды жырлар ретінде белгілі.

Махамбет Өтемісұлы қандай өлеңдер жазды? Махамбет қазақ халқының батырлық жырларын жеткізумен шектелмей, өз шығармаларында әлеуметтік мәселелерді де көтерген. Оның шығармалары қазақ әдебиетінде жаңа жанрдың – батырлар поэзияның негізін қалады. Махамбет Өтемісұлының көтеріліс қатысушыларының мақсатын ашатын өлеңдерінде халықтың еркіндікке және тәуелсіздікке деген үміті көрсетілген. Оның шығармаларында отанға және әділдікке деген сүйіспеншілік айқын бейнеленген.

Мысалы "Баймағамбет сұлтанға" атты өлеңінде ақын өзінің патриоттық көзқарасын, әділдікті аңсаған саяси ұстанымын айқын көрсеткен. Махамбеттің бұл туындысы арқылы біз оның рухани еркіндігі мен әділеттілікке деген шынайы сезімін және туған жеріне деген ыстық махаббатын көреміз.

Махамбет Өтемісұлының шығармашылығы қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресінің символы болып саналады. Оның өлеңдері халықты рухтандырды, батылдыққа шақырды және әділдікке деген сенімділікті оятты. Оның мұрасы қазақ әдебиетінің ажырамас бір бөлігіне айналып, бүгінгі күнге дейін өзекті болып келеді.

Ханнан кегім ала алмай,

Арқаның алпыс екі саласына барғанда,

Айдаһардай арбадың,

Арбадың да қалмадың.

Қайрат қылар ер біз болсақ.

Заманымда болған "сұлтаным"

Бізді жіпсіз байладың.

Еділ мен Жайық жер еді-ау,

Мекен еткен шаруаға,

Жағасы қорған жай еді-ау,

Жай - қоныстан айрылып,

Біз бір қаңғып жүрген қарашы.

Қайта - қайта іздетіп,

Менде қандай ауыр ақың бар еді-ау?!

Мен ақ сұңқар құстың сойы едім,

Шамырқансам тағы кетермін,

Кетпей де нешік етермін?

Бұл барғаннан барармын,

Қиядан орын алармын,

Өтініп алып от жақпан,

Дұшпанға қылыш ұрармын.

Жазға бір ай қалғанда,

Ала сапыран болғанда ,

Бөліне көшкен еліңді

Бөріккен қойдай қылармын.

Жарыла көшкен еліңді,

Жаралы қойдай қылармын.

Мен кеткенмен тек кетпен,

Сізден артық табармын.

Ашуыма көп тисең,

Өзекті жанға бір өлім,

Ордаңды талқан ғып шабармын.

***

Ақын өзінің серігі және көшбасшысы Исатай Таймановтың бейнесі арқылы жауынгердің ерлігін былай жырлаған:

Ереуіл атқа ер салмай,

Егеулі найза қолға алмай,

Еңку-еңку жер шалмай,

Қоңыр салқын төске алмай,

Құбыланы төрткүл оңға алмай,

Тебінгіні терге шірітпей,

Терлікті сүттей ірітпей,

Өлеңді төсеп ет жемей,

Ұлы түске ұрынбай,

Жанға салған малтаның,

Әр түйірі ат болмай,

Атыңды байлап келгенде,

Қатын, бала жат болмай,

Түн қатып жүріп, түс қашпай,

Темірқазық жастанбай,

Қу толағай бастанбай,

Ерлердің ісі бітер ме!?

Біздің заманымызға Махамбет Өтемісұлының шығармашылық мұрасындағы ең танымал мына туындылары жетті:

"Жәңгірге қарғыс";

"Соғыс";

"Исатай — Тайманның ұлы";

"Ұлы арман".

Ақынды білетін замандастары оны халқын шынайы сүйген, саяси көреген, батыр мінезді және ерекше тартымдылығы бар тұлға ретінде сипаттаған.

Тәуелсіз Қазақстанда халық ақынының есімі қайта жаңғырды. Оның "Өлеңдер мен күйлер", "Махамбеттің күйлері" атты жыр жинақтары жарық көрді. 2003 жылы ақынның туғанына 200 жыл толуына орай мерейтойы ЮНЕСКО қолдауымен әлемдік деңгейде аталып өтті. Францияда халықаралық конференция өтіп, оған ақындар, дипломаттар, қазақтың әдебиеттанушы ғалымдары қатысты.

Махамбет Өтемісұлы — XIX ғасырдағы қазақ мәдениетінің көрнекті өкілі. Оның шығармалары өскелең ұрпаққа еркіндікке ұмтылуды, халқына және туған жерге деген сүйіспеншілікті жеткізеді.