Заманауи қазақ тойы: шаңырақ көтерген екі жастың қуанышын қазір қалай тойлайды

Қазақтардың үйлену дәстүрі әдемі, алуан түрлі әрі ұмытылмай келеді. Олар заманауи некеге ұлттық дәм береді. Зерттеушілер үйлену рәсімдерін өз жұмыстарында сипаттайды.

Маңызды тұстар

Бұл мәтін автоматты түрде ЖИ көмегімен жазылған және редактор тексермеген, сондықтан фактологиялық және грамматикалық қателер болуы мүмкін. Толығырақ жарияланымда.

• Қазақ тойында құдалық, қалың мал, қыз жасауы, ілу және ана сүті сияқты дәстүрлі рәсімдер сақталған, бірақ қазіргі заманға бейімделген.
• Қыз ұзату тойы мен жар-жар айтысы сияқты дәстүрлер әлі де маңызды, бірақ олар да заманауи форматта өткізіледі.
• Беташар, келін түсіру және үй көрсету сияқты дәстүрлер жалғасуда, бірақ еуропалық үлгідегі үйлену кортеждері мен фотосессиялар сияқты жаңа элементтер де қосылған.

Құдалық (құда түсу)

Ежелде болашақ некеге келісім (айттыру) балалар дүниеге келгенде немесе олар ер жетпей тұрып жасалатын. Қазіргі кезде бұл рәсім сирек қолданылады, ал үйлену тойы рәсімдері құда түсу салтынан басталады.

Құдалықтың өзіндік дәстүрлері бар. Бұрын құда түсу бірнеше кезеңнен тұратын: алғашқы құда келместен бұрын, қыздың ата-анасына үміткер тарабынан бір құда жіберіліп, одақ құру туралы ұсыныс айтылатын және қыздың ата-анасының қарсылығы бар-жоғын анықтайтын.

Содан кейін жігіттің әкесі келеді, негізгі құдалық рәсімі өтетін. Отбасылар танысып, алдын ала келісетін. Құда түсу тойдың күнін, шығынын, қыз жасауы туралы келісетін құдалардың соңғы кездесуінде аяқталатын.

Қазіргі қазақтардың құда түсуі қалай өтеді? Құда түсетіні туралы әкесіне хабарлайды, содан кейін жігіттің әкесі, өзі және туыстары қыздың үйіне келеді. Қызға дәстүрлі сыйлықтар ұсынылады. Құда түсу рәсімі киіт беру сияқты көне салтпен қоса жүреді. Қазіргі құдалықта бұл рәсімнің негізі сақталған: екі жақ некені ұйымдастыру жайын бірлесіп шешеді.

Қалың мал және қыз жасауы

Құда түсу сәтті аяқталғаннан кейін, жігіт жақ қалың мал береді. Бұл қызды өсірген және енді оны жоғалтқалы отырған жаққа өтемақы болатын. Бұл рәсім Қазақстанның оңтүстік аймақтарында сақталған, ал басқа өңірлерде міндетті емес еді. Қазіргі қалың малдың мөлшері әр отбасының мүмкіндігіне байланысты.

Бұл символикалық төлем – 1 мың, 50–100 мың теңге немесе одан да көп болуы мүмкін. Қалың малға жауап ретінде қыз жасауы беріледі, ол көбінесе қалың малға тең немесе одан да жоғары болады.

Қазіргі уақытта үйлену сыйлықтары пәтер, жиһаз, тұрмыстық техника түрінде жасалады. Қазіргі жағдайда қалың мал мен қыз жасауын жас жұбайлар алады, бұл екі рудың жас отбасына ортақ үлесі ретінде саналады.

Ілу және ана сүті

Педагогика ғылымдарының кандидаты Юлдуз Сапарова қазақтардың үйлену тойының маңызды рәсімдерінің бірі — күйеудің қыздың ауылына баруы деп санайды. Ежелгі дәстүр бойынша құда түсу мен қалың мал берілгеннен кейін күйеу қыздың ауылына бара алатын. Бұл рәсім кешкі уақытта құпия түрде орындалатын, бірақ бұл туралы ауыл білетін.

Күйеу қыздың отбасына ілу (қызды тәрбиелегені үшін алғыс білдіру) ретінде сыйлықтар жіберетін. Кейбір аймақтарда бұл ана сүті деп аталады. Сый ондаған жылқыдан, анасына – түйелер, әкесіне – шапан, ер-тоқым және басқа заттардан тұратын.

Бүгінгі таңда бұл сыйлықтар жиі ақша түрінде беріледі және қалың малдың бір бөлігі ретінде қарастырылады.

Қыз ұзату

Қазақ тойында екі той өткізіледі — қыздың үйінде және жігіттің үйінде. Қыздың үйінен шығарып салу (қыз ұзату тойы) қызды өз үйінен аттандырудың, оның жаңа өміріне алаңдаушылықтың белгісі.

Бұл рәсім үйлену тойына бір апта немесе бірнеше күн қалғанда жасалады. Әдет бойынша оны қалыңдықтың ата-анасы өз үйінде ұйымдастырады, бірақ қазір оны мейрамханада немесе кафеде жиі өткізеді.

Бұл мерекеге қалыңдықтың отбасының барлық туыстары, сондай-ақ күйеу жігітті жақын достарымен бірге шақырады. Ұзату тойында қалыңдық үйлену көйлегін кимейді. Бұл жағдайда әдемі киім дайындалады, бірақ үйлену тойының басты атрибуты — сәукелені салтанатты түрде безендіреді. Бұрын қалыңдықты шығарып салудың негізгі іс-шараларының бірі күйеу жігіттің үйіне жіберілетін қалыңдықтың жасауын көрсету болатын.

Жар-жар

Тарих ғылымдарының кандидаты Самара Осмонова және зерттеушілер тобы қызды ұзату кезінде көптеген рәсім өтетінін атап өтті.

Осылайша күйеу жігіт пен оның достары түрлі ұтыс ойындарын ұйымдастырады, онда қателік жасаса немесе сыннан өте алмаса, сыйлықтар арқылы төлеуге тура келеді:

• қалыңдықтың үйіне барар жолда күйеу жігіттің жасағы кедергі жасайды. Оны күзететіндер сыйға тартылғанға дейін кедергілерге қол тигізуге және алып тастауға болмайды. Сатып алғаннан кейін ғана күйеу жігіттің достары оны ауыстырып, жол аша алады.

Ежелгі шығарып салу рәсімі – жар-жар айтысып, ән орындау. Мысалы жар-жар орындау қыздың үйден кетуіне байланысты сағыныш сезімдерін жеткізу ретінде өтеді.

Бұл дәстүр исламға дейінгі дәуірден бастап, неке байланысы мешітте емес, халықтың мақұлдауымен және хор әндерін айтумен байланысты болған кезден басталады. Қалыңдықтың ұзатылуы оның барлық туысымен қоштасуымен аяқталады. Қазір бұл оның күйеу жігітпен бірге жолдан өтуі ретінде ұйымдастырылған, ал ол артқа қарамауы керек.

Беташар және келін түсіру

Қазіргі уақытта негізгі үйлену тойы АХАТ-да некені салтанатты түрде тіркеуден басталады. Бұрын қалыңдықты үйден алыс жерде күтіп алу дәстүрі болған, ол жергілікті қыздардың сүйемелдеуімен жүретін, оған шашу — кәмпиттер мен тиын шашылған.

Күйеу жігіттің үйінің табалдырығы ол оң аяғынан төмен иіліп өтуі керек.

Күйеу жігіттің үйінде қалыңдықтың кездесуі қалай өтеді? Ескі әдет бойынша, күйеу жігіттің туыстары үйлену тойына дейін қалыңдықты көрмеуі керек еді. Ол үйге кірген кезде беташар рәсімі (бет-әлпет) өтті, бұл күйеуінің туыстарымен танысуды, жаңа отбасына кіруді және үйленген өмірдің басталуын білдірді.

Сонымен бірге қайын енесі қалыңдықтың басынан орамалды алып тастайды, оны көптеген бөлікке кесіп тастайтын, бұл отбасында көптеген балаларды белгілеуі керек еді.

Үйлену тойынан кейінгі күні немесе сол күні мешітте некеге тұрудың діни рәсімі жасалады. Еуропалық дәстүрлердің әсерінен қазіргі үйлену тойлары үйлену кортеждерімен, көрнекті және естелік орындарға барумен, фотосессия өткізумен толықтырылды. Бұрын үйлену рәсімдері 3 күн бойы өткізілетін, қазір бәрі бір күнде жасалады.

Үй көрсету

Үйлену тойынан кейін ерекше дәстүрлер сақталады. Жас күйеу әйелінің ата-анасына жомарт сыйлықтармен алғыс айту үшін барады. Жас қалыңдық үйленгеннен кейін тағы бір жыл ата-анасына бара алмайды, сондықтан ол жаңа отбасында тезірек бейімделе алады деп сенген. Бұл әйелге бейімделуге және үйренуге көмектесетін дәстүр саналған.

Осылайша халық дәстүрі — Үй көрсету дүниеге келді. Жас әйелді күйеуінің туыстары мен жаңа көршілері кезек-кезек қонаққа шақырады. Кездесу және әңгімелесу кезінде олар жақынырақ танысып, туыстық байланыс орнатады. Сонымен бірге жас туыс өзінің мәдениетін, тәрбиесін, әдет-ғұрпын құрметтейді, жаңа туыстарына құрмет көрсетеді және үйге пайдалы сыйлықтар жасайды.

Қазақтың үйлену тойлары бірнеше кезеңде өткізіледі: құдалық, қалыңдық пен күйеу жігіттің кездесуі, қалыңдықтың үйінде және күйеу жігіттің үйінде рәсімдер. Мұндай бай рәсім қоғамда неке мен отбасына берілген мағынаны көрсетеді.