Ілияс Есенберлин: жазушының кітаптары, шығармашылық ерекшеліктері мен өмірінен деректер

Ілияс Есенберлин шығармалары арқылы қазақтың көшпелі мәдениеті әлемге танылды. Оның шығармалары халықтың тарихи жадының қалыптасуына зор үлес қосты. Жазушының туындыларын замандастар әлі де зерттеп келеді.

Маңызды тұстар

Бұл мәтін автоматты түрде ЖИ көмегімен жазылған және редактор тексермеген, сондықтан фактологиялық және грамматикалық қателер болуы мүмкін. Толығырақ жарияланымда.

• Ілияс Есенберлин қазақтың алғашқы және ең ірі тарихи романисі болып, көшпелі мәдениетті әлемге танытты.
• Оның ең танымал еңбектері – "Көшпенділер" және "Алтын Орда" тарихи трилогиялары, олар қазақ халқының тарихын, этногенезін және мемлекеттілігінің қалыптасуын суреттейді.
• Есенберлиннің шығармалары 8 миллионнан астам данамен басылып, 30 тілге аударылып, қазақ тарихын зерттеуде маңызды рөл атқарды.

Ілияс Есенберлиннің өміріндегі негізгі кезеңдер

Ілияс Есенберлин жетім баладан миллиондаған тиражбен кітап шығарған авторға дейінгі ұзақ жолды жүріп өтті. Оның өміріне тарихи жағдайлар әсер еткенімен, әдебиетке деген құштарлығы барлық қиындықтарды жеңуге көмектесті.

Ілияс Есенберлин кім? Ол – қазақтың алғашқы және ең ірі тарихи романисі. Ақмола тарихи-өлкетану музейінің сайтында жазылғандай, ол қазақ халқының көпғасырлық тарихының бірегей әрі шынайы көрінісін алғаш көрсетіп, тарихи оқиғалардың хронологиясын қалпына келтірген.

Ілияс Есенберлин 1915 жылы 10 қаңтарда Ақмола облысының Атбасар қаласында дүниеге келген. Бала күнінде ол көшпенділер туралы аңыздарды, батырлар жайлы хикаяларды сүйсіне тыңдайтын. Бұл оқиғаларды өз шығармаларында ақын Қақпай жеткізген.

Ілияс ерте жасында жетім қалды. Оның ата-анасы қара шешек індетінен қайтыс болды. Кіші інісін туыстары қамқорлығына алды, ал 9 жасар Ілияс жетімдер үйіне тап болды. Оны аштықтан аман алып қалып, Қызылордадағы балалар үйіне, кейіннен мектеп-интернатқа орналастырды.

Мектепте ол қабырға газетіне өлеңдер жазып, сурет салып, әлемдік классиканы көп оқыды. Әдеби портал мәліметінше, сол жылдары оның өмірсүйгіш, оптимистік, қайсар мінезі мен есте сақтау қабілеті қалыптасқан.

Мектептен кейін Ілияс жұмысшылар факультетіне оқуға жіберіліп, кейіннен Алматыдағы Тау-металлургия институтының студенті атанды. Белсенді студент ретінде ол ҚазКСР кеңестер съезінің делегаты болып сайланды. Бұл съезде елдің алғашқы Конституциясы қабылданған еді.

1940 жылы институтты бітірген соң әскер қатарына шақырылып, Ригадағы Әскери-саяси училищеде оқыды. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда, артиллериялық батареяның саяси жетекшісі қызметін атқарды. 1942 жылдың басында ауыр жарақат алып, аяғын кесу қаупі туындады. Дегенмен аяғы аман қалып, мүгедектік бойынша Қазақстанға қайтарылды.

1944 жылы ол болашақ жары Диляра Жүсіпбековамен танысты. Диляраның анасы, репрессияға ұшыраған наркомның жесірі, абақтыда отырған еді. Ілияс оны түрмеден босатуға көмектескені үшін 1951 жылы қызметін асыра пайдаланды деген айыппен тұтқындалып, Қарақұм каналын салу жұмыстарына жіберілді. Қатаң жағдайлар мен ауруларға қарамастан, тау-кен инженері ретінде жұмыс істеп, аман қалды. Сталин қайтыс болғаннан кейін, 1953 жылы Есенберлин босатылып, ақталды.

Ол бірнеше жыл бойы кен орындары мен шахталарда жұмыс істеді. Алайда өзінің шынайы шақыруының әдебиет екенін түсініп, 1950 жылдардың соңында Алматыға көшті. Мұнда ол "Қазақфильм" киностудиясында сценарийлер редакциялап, пьесалар жазды. "Жазушы" баспасының директоры, Қазақмемлекеттіклитбастырмасының редакторы қызметтерін атқарды. 1975 жылдан бастап шығармашылық жұмыспен толық айналысты.

Ілияс Есенберлин 1983 жылы 5 қазанда жүрек талмасынан қайтыс болды. Алматыда жерленген.

Илияс Есенберлиннің шығармашылығы

Ілияс Есенберлин 1950 жылдарға дейін өлең жазды. Оның "Айша", "Сұлтан" поэмалары, "Асыл қасиет жырлары" жинағы танымал болды. Кейінірек ол прозада өзін көбірек көрсету мүмкіндігі барын түсініп, осы жанрға ауысты. 1950 жылдардың соңында "Адам туралы хикая" мен "Өзен жағасында» шығармаларын жазды.

Есенберлиннің ең танымал еңбектері қандай? Олар – екі тарихи трилогия: "Көшпенділер" (1970 жылдардың басы) және "Алтын Орда" (1980 жылдардың басы).

"Көшпенділер" трилогиясы мына романдардан тұрады:

• "Қаһар" (1969);
• "Алмас қылыш" (1971);
• "Жанталас" (1973).

Бұл романдарға дейін әдебиетте ұлттық тарих туралы монументалды көркем шығармалар болмаған. Оларда моңғолға дейінгі кезеңдегі Ұлы Дала, Қазақ хандығының құрылуы, жоңғарлармен күрес, Қытаймен, Хиуамен, Бұхарамен және Ресей империясымен қарым-қатынастар бейнеленген. Романдарда көптеген хандар мен сұлтандардың бейнелері жасалып, олардың айқын мінездері көрініс тапқан.

Прагадағы Карлов университетінің Ілияс Есенберлин шығармашылығын зерттеушісі Арман Қаумен автордың көркем шығармаларында тарихи шындықты айқын көрсеткенін атап өтеді. Оның романдары кейде Қазақстан тарихы пәнін алмастыратын оқулық сияқты оқылған. "Көшпенділер" трилогиясы 30 тілге аударылып, шамамен 50 рет қайта басылып шыққан. Трилогияның желісі бойынша 2005 жылы қазақ-француз бірлескен "Көшпенді" фильмі түсірілген.

"Алтын Орда" тарихи трилогиясына "Алтын Орда", "Алты басты айдаһар" және "Айдаһардың ажалы" атты романдар енген. Бұл шығармаларда қазақ халқының этногенезі, ру-тайпалардың бірігуі және қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуы сипатталады.

Трилогияда Еуразия даласының мәдениетін бойына сіңірген кейіпкерлердің бейнесі жасалып, олардың Еуропа, Шығыстың мұсылман әлемі және Қытаймен байланыстары көрсетілген.

1970-жылдардың екінші жартысы мен 1980-жылдардың басында Ілияс Есенберлин әртүрлі тақырыптағы басқа да шығармаларды дүниеге әкелді:

Алтын Орда трилогиясы";

• "Махаббат мейрамы";
• "Алыстағы аралдар";
• "Аққу құстың қуанышы";
• "Аманат";
• "Аққу құстың қуанышы"
• "Ғашықтар"
• "Жанталас"
• "Алтын құс"

Оның шығармашылығында ерекше орын алатын "Қатерлі өткел" атты шығармада Арман Қауменнің айтуынша, келесі өзекті тақырыптар қозғалған:

• ұжымдастыру кезіндегі аштық;
• тың игерудің теріс салдары;
• ұлттық интеллигенцияның трагедиялық тағдыры.

Кеңес заманында бұл тақырыптар жабық болғандықтан, шығарма жарияланбаған. Оқырмандарға ол тек автордың қайтыс болғанынан кейін ғана жеткен.

Ілияс Есенберлиннің шығармалары жалпы 8 миллионнан астам данамен басылып шыққан. Осы туындылардың арқасында көшпенділер өркениеті мен дала батырлары әлемге кеңінен танылды.