Top.Mail.Ru

Сайт нұсқасы

ru kz

Зектілері

Қазақ халық аспаптарының атаулары

Опубликовано:

Қазақ халық
Фото: Getty

Саяхатшылар мен мәдениеттанушылар қазақтардың музыка өнері мен әуезділігін бірнеше мәрте қайталаған еді. Даланың, тау сарқырамаларының, қарлы боранның және көктемдегі құстардың дауысы – мұның бәрін қазақтың халық аспаптарының үнінен естуге болады. Осы орайда қазақ музыкалық аспаптары туралы толығырақ айтуды жөн санадық.

Қазақ халқының үрмелі аспаптары

Музыкалық аспаптар – халық мәдениетінің аса маңызды құрамдас бөлігі. Бұл рухани дамудың көрсеткіші, әлемді қабылдау мен діни сенімдердің өзіндік ерекшелігі.

Қазақтың ұлттық аспаптары – бұл тарихи мұра ғана емес, сонымен бірге халықтың рухани дамуының, рухани байлығының, эстетикалық талғамы деңгейінің көрсеткіші, ғаламның музыкасын қайта жаңғырту қабілеті мен дарыны.

Олар тек көңіл көтеру немесе құлақ құрышын қандыру үшін ғана жасалмаған. Қазақ халқының тіршілігі ән-күй өнерімен астасып жатты. Музыканың көмегімен әлем халықтарының тарихы туралы білім беріліп, этикалық нормалар енгізілді.

Қазақтарда аңыз бар, оған сәйкес көктен құйылған әндер көшпенді қазақтардың құлағына жеткен. Музыка халықтың жүректеріне еніп, әуезді әндердің жарыққа келуіне себеп болған.

Шынында да, қазақ халқында ерекше музыкалық қабылдау бар. Қазақтың музыкалық аспаптары – музыканттардың шебер саусақтары жібітетін қатып қалған ән.

Қазақ аспаптарының жиырмадан астам түрі бар.

Бұл санаттағы үрлемелі аспаптар ерекше орын алады. Олардың арасында ең танымалдары:

  • Сазсырнай – саздан жасалған үрмелі аспап.

Сыртқы пішіні жұдырыққа немесе тауық жұмыртқасына ұқсас. Бұл үрмелі аспаптың дауысы желді суреттейді. Негізі дыбыс шығару үшін алты тесікке дейін жасалады. Гүлді суретпен безендіріледі. Бұрындары аспапты шопандар қолданған.

  • Сыбызғы – кең таралған үрмелі аспаптардың ең көне түрі.

Бұл аспапта көбіне бақташылар мал бағып жүрген кезде жалғыздықты жеңу үшін ойнаған, ал кешкілік уақытта сыбызғы жыр-аңыздарды сүйемелдеуге пайдаланылған.

Сыртқы пішіні жіңішке құбырға ұқсайды. Аспап қамыстан немесе құйылған күмістен дайындалған екі қуыс түтіктен жасалады. Бұл бөліктер жіппен байланады. Сыбызғы – өте ұзын аспап. Ұзындығы 65 см-ге дейін болады. Қазақстанда бұл аспаптың екі түрі бар - батыс (ұзын және жұқа) және шығыс (конус тәрізді, диаметрі жағынан да, ұзындығы жағынан да кішірек).

  • Керней — әскери жорықтарда қолданылатын үрмелі аспап.

Оны металдан жасайды. Оның негізгі функциясы – дабыл қағу. Көшпелілерді демеу үшін, күш-жігер беру үшін қолданылатын аспап.

  • Бұғышақ – бұл ойын-сауықтық қана емес, сонымен бірге практикалық музыкалық аспап.

Аңшылар оны белгі беру құралы ретінде қолданды. Олар оны ірі жануарлардың мүйізінен және сүйектерінен жасады.

Қазақтың үрмелі аспаптарын фольклорлық-этнографиялық ансамбльдерде жиі қолданады. Халық аспаптары мен кәсіби композиторлар бұл аспаптарға әуендер шығарады.

Қазақтың ұлттық ішекті аспаптары

Қазақ мәдениетіндегі музыкалық аспаптардың бұл категориясы кеңінен ұсынылған. Бұл аспаптардың ішінде төмендегілер ерекше сипатқа ие:

  • Домбыра

Бұл ішекті аспап – қазақтың музыкалық мәдениетінің төлқұжаты. Домбыра ағаштан жасалады.

Домбырада ойнаудың екі тәсілі бар: кейбір орындаушылар ішекті шертіп тартады, ал басқалары қағып ойнайды.

Мұндай музыка алуан түрлі сезімдері жеткізеді: қуаныш пен махаббат, қайғы мен нәзіктік.

  • Адырна — ең көне аспаптардың бірі.

Оның формасында қазақ көшпелілерінің әскери әрекеті бейнеленген: ол жауынгердің иілген садағына ұқсайды. Адырнада ойнаудың қағидалары арфанікімен бірдей.

Ағаштан жасалған аспап жеңіл, өйткені іші қуыс болып келеді. Арнайы жасалған былғары, сіңір, түйе жүнінен тоқылған жіптер ішек ретінде қолданылады. Жіптерді саусағымен шерте отырып, музыкант әуен шығарады.

  • Қобыз

Бұл ішекті музыкалық аспап ағаштан жасалады. Жасау барысында ожау пішініне келтіріп иеді.

Қобыз – сиқырлы, тіпті мистикалық қасиеттерге ие құрал. Оның дыбыстары жануарлар әлемінің дауыстарына ұқсайды.

Қазақ тарихында қобыздың авторы аты аңызға айналған Қорқыт ата болғандығы айтылады.

  • Шертер — түркі және қазақ музыкалық ішекті аспабы.

Сыртқы жағынан, ол кішірейген домбыраға ұқсайды. Мойны бар, бірақ пернелері жоқ.

Оны жасау үшін шикі ағаш пайдаланылады, ол қажетті пішінге иіліп, кептіріледі. Оған өңделген тері тартылады. Жылқының жалын ішек ретінде пайдаланған. Шертерде екі ішек болады. Бұл аспаптың дыбыс қатты шығады.

  • Жетіген — бүгінгі таңда кең танымал аспап.

Ол қазіргі халық оркестрлерінде жиі қолданылады. Ол ағаштан жасалады, пішіні – тіктөртбұрыш.

Сыртынан жетіген жеті ішекті гуслиге ұқсайды. Аспаптың ішегі аттың жалынан жасалады. Жетіген аңызында жеті ішекті пайдалану заңдылығы айтылған.

Қарт жеті ұлынан айрылып, қайғы-қасіретін, мұң-зарын, шерін осы аспаптың көмегімен тарқатқан. Күй тартып отырып, әр ұлына арнап аспабына жаңадан ішек тартқан.

Қазақтың ішекті аспаптары – халықтың лирикалық жан дүниесінің көрінісі. Олар өзіндік құрылымға ие және әртүрлі дыбыстар шығара алады.

Қазақ халқының ұрмалы аспаптары

Ежелгі дәуірден бастап халықтың музыкалық мәдениетінде ұрмалы аспаптар арнайы миссияны жүзеге асырды – зұлым күштерді қашырып, әскер жорықтар мен шайқастарға аттанғанда жігер беріп, сәттілік шақырған.

Бұл миссия қазақтардың мынадай халықтық аспаптарына жүктелген:

  • Даңғыра

Генетикалық тұрғыдан бұл құрылғы дабылмен байланысты.

Оның құрылымы қарапайым: металл немесе ағаш шеңбер осы мақсат үшін арнайы жасалған былғарымен оралған.

Соққылардың тұйық дыбысы ішінен ілулі тұрған шынжырмен толықтырылған.

Олар оны негізінен әртүрлі рәсімдерде қолданған.

  • Дауылпаз — қазақтың литаврасы.

Сабы бар, диаметрі 30 см аспап. Екі жағында да былғары жамылған.

Аспаптың дыбысы өте жарқын естіледі, сондықтан әскери жорықтар кезіндегі шабуылдың басында, аң аулау кезінде, қозғалу туралы хабарлау үшін қолданылған.

Ол салттық мәнге ие болды. Бұл аспапта қолмен немесе қамшымен ұру арқылы ойнауға болады.

  • Шындауыл — қазақша барабан.

Қазақтар оны ескерту құралы ретінде қолданған. Олар аспап көмегімен аң аулауға шақырып, басқа жерге көшу туралы белгі берді.

Қазақтар арасында ұрмалы аспаптардың маңызы ерекше болды. Олардың жарқын дауыстары жауынгерлер мен қарапайым көшпенділер өміріндегі маңызды оқиғалар туралы баяндалды.

Қазақтардың шуыл музыкалық аспаптары

Бұл музыкалық аспап қазақтың ұлттық ерекшеліктері мен қасиеттеріне ие. Мұндай аспаптардың музыкасы табиғаттың әртүрлі дыбыстарына ұқсайды. Олардың көмегімен әуезді әуендер шығарады.

Олардың көпшілігі сиқырлы қасиеттерге ие болды.

Біздің дәуірге ежелден жеткен қазақтың шуыл аспаптары:

  • Асатаяқ – бақсылардың салттық аспабы.

Бұл мықты ағаштан жасалған аса. Асаның төбесі оюлармен безендірілген. Аспапты қағып ойнаған кезде бөлшектері жұмбақ дыбыстар шығарады.

  • Қоңырау

Дыбысты күшейту үшін асатаяққа қоңырау ілінді.

ХІХ ғасырдан бастап бақсылық аса өзінің ырымдық мәнін жоғалтты, әйелдер балаларды көңілін аулап, қызықтыру үшін қоңырауды пайдалана бастады.

  • Шаңқобыз

Ол ауызға тақатып, ауыз қуысындағы ауаны шығарып, тілдің күйін өзгертіп, металл плиталардың резонансын тудырды. Сонымен әртүрлі биіктегі дыбыстар естілді.

Бұл аспап адамның дауысына ұқсас түрлі тондарды шығарады, әртүрлі құбылыстардың дыбыстарын – жаңбыр, жел, сарқыраманың күңкілін, жануарлар әлемінің дыбыстарын (аттың шабысы, құстардың әні) шығаруға мүмкіндік береді.

Олар оны ағаштан немесе жануарлардың сүйектерінен жасады.

Қазақтардың музыкалық аспаптарының сан алуандығы осы халықтың мәдениеті, рухани байлығы туралы куәландырады.

Олар халықтың діни көзқарасын, көшпенділердің сыртқы әлеммен байланысын бейнелейді. Музыкалық аспаптар қазақтардың табиғатқа интеграциялануын, ұлттық рухтың лирикасын көрсетеді.

Бүгінгі таңда халықтық аспаптар фольклорлық ансамбльдердің мақтанышына ие.

Маңғыстаулық жастар ұлттық киіммен фотосессия жасауды сәнге айналдырғаны туралы жазған болатынбыз.

Мақаланың түпнұсқасы: https://kaz.nur.kz/society/1859553-kazak-halyk-aspaptaryny-ataulary/

pixel