Жел қалай пайда болады: табиғи құбылыс туралы қызықты фактілер

Планетаның атмосфералық ауасы үнемі қозғалыста болады. Осы кезде жел пайда болады. Желдің қандай түрлері бар және оның параметрлері қалай жіктеледі деген сұрақтарға National Geographic география журналынан жауап іздеп көрдік.

Маңызды тұстар

Бұл мәтін автоматты түрде ЖИ көмегімен жазылған және редактор тексермеген, сондықтан фактологиялық және грамматикалық қателер болуы мүмкін. Толығырақ жарияланымда.

• Жел - жер бетінің жанында көлденең бағытта қозғалатын ауа ағыны, ол әр түрлі қысым аймақтары мен планетаның айналуынан пайда болады.
• Желдің күші Бофорт шкаласы бойынша 0-ден 12 баллға дейін өлшенеді, ал жылдамдығы 0-ден 30 м/с-тен асуы мүмкін.
• Желдің әртүрлі түрлері бар: жаһандық (пассаттар, муссондар) және жергілікті (самал, бора, мистраль), сондай-ақ тропикалық дауылдар (құйын, тайфун, циклон).

Жел әр түрлі қысым аймақтары мен планетаның айналуынан пайда болады

Жел дегеніміз не? Бұл – жер бетінің жанында көлденең бағытта қозғалатын ауа ағыны. Жел бағыты, күші мен ұзақтығы бойынша ерекшеленеді. Жаһандық және жергілікті жел түрі бар.

Жел қайдан пайда болады? Жел екі ауа аймағы арасындағы қысым айырмашылығынан туындайды: ағын жоғары қысым аймағынан төмен қысым аймағына қарай қозғалады. National Geographic география журналы мұндай ауа массаларының қозғалысының себебін Жерді Күннің біркелкі қыздырмауынан туындайды деп жазады.

Жер шарындағы желдің қалыптасу процесін National Geographic былай сипаттайды: экваторлық жылы ауа жоғары көтеріліп, полюстерге қарай қозғалады, осылайша төмен қысым аймағын жасайды, ал суық ағын жер бетіне жақын қозғалып, жылы ауаны алмастырып, жоғары қысым аймағын жасайды. Жергілікті желдер жердің әр түрлі рельефтерінің біркелкі қызбауынан туындайды.

Желдің бағытына Жердің айналуы әсер етеді, бұл "Кориолис әсері" деп аталады. Weather метеорологиялық сайты Жердің айналуы салдарынан Солтүстік жарты шарда шығыс желдерінің басым екенін жазады.

Желдің күші ұпаймен өлшенеді

Желдің күші ұпай арқылы өлшенеді. 1805 жылы сэр Фрэнсис Бофорт желді оның жылдамдығы бойынша жіктеді. Бүгінге дейін қолданылып келе жатқан желдің күшін және жылдамдығын бағалау шкаласы оны жасап шығарған адамның құрметіне "Бофорт шкаласы" деп аталады. Желдің күші баллмен өлшенеді:

• 0 балл – желсіз, тымық болады.
• Әлсіз жел 1-3 баллмен бағаланады, жылдамдығы 2–5 м/с. Мұндай желде ағаш жапырақтарының қозғалысы байқалады.
• Орташа жел – 4-5 балл, жылдамдығы 5-10 м/с. Мұндай желде шаң көтеріледі.
• Қандай жел күшті болып саналады? Бұл 6-8 баллмен бағаланатын жел, оның жылдамдығы 10-18 м/с жетеді. Мұндай жел ағаштарды тербетіп, бұтақтарды сындырады.
• Дауылды жел 18-30 м/с жылдамдықпен соғады, 9-11 баллды құрайды. Ол шатырларды қиратып, ағаштарды түбімен қопарып тастайды.
• Құйын жел – 12 балл, жылдамдығы 30 м/с-тен асқанда соғады. Мұндай жел соққанда көптеген жер жаппай қирайды.

Қазақстандық зерттеушілер Каспий теңізінің жағалауында желдің жылдамдығы 40 м/с-ке дейін жеткенін айтады. Жетісу қақпасы аймағында қарама-қарсы бағыттағы сайкан және евгей желдері байқалады, олардың жылдамдығы 60 м/с-ке дейін жетеді.

Пассаттар мен муссондардың жаһандық маңызы бар

Пассаттар – жоғары қысым аймағынан экваторға қарай тропиктер арқылы тұрақты соғатын жел түрі. Мұндай жел ғаламның әр бөлігінде әр түрлі атаулармен белгілі болатын жойқын тропикалық дауылдарды тудыруы мүмкін.

Муссондар – Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азиядағы маусымдық жел түрі. Олар құрлық пен мұхиттар арасындағы температура айырмашылығынан пайда болады. Жазда муссондар салқын мұхиттан ыстық құрлықтарға қарай соғады, ал қыста суық құрлықтардан жылы мұхиттарға қарай жылжиды.

Жергілікті жел алуан түрлілігімен ерекшеленеді

Планетаның әр түрлі аймақтарына тән жергілікті желдер өте алуан түрлі. Олардың ішінде белгілі жел түрлері:

• Самал жел – теңіздер мен ірі көлдердің жағалау аймақтарында соғатын желдер. Олар жағалау сызығынан 10-50 км қашықтықта пайда болады. Күндізгі баяу желдің бағыты – теңізден жағаға қарай, түнде – жағадан теңізге қарай соғады.
• Боран – қармен бірге соғатын мұздай, құйынды жел.
• Құйын – қысқа уақытқа созылатын, айналып соғатын күшті жел.
• Мистраль – құрғақ және суық қатты жел, ол күз бен қыс мезгілдерінде соғады.
• Сирокко – көктемде шөлдерден соғатын жылы жел.

Жергілікті желдердің ішінде күштілігімен белгілі жел атауы – бора. Ол көбіне жағалауларда соғады.

Бора таулар мен теңіздердің шекарасында пайда болады

Бора — солтүстіктен келетін күшті ауа ағыны, желдің жағалауға жету жолында биіктік кездеседі. Мұндай кедергіден өткен соң ағын үлкен күшпен жағалауға соғылып, теңізде қатты толқындар немесе дауыл тудырады. Қыста толқындарда, кемелерде және жағалау құрылыстарында мұз қабаты пайда болып, айтарлықтай бұзылыстар болуы мүмкін. Мұндай құбылыс Қара теңіз, Адриатика теңізі, Мексика шығанағы мен Франция жағалауларында болады.

Қазақстан мен Қырғызстанның Шу аңғарында бораға ұқсас құбылыс бар, ол "қордай желі" деп аталады. Солтүстіктен келген суық ауа ағындары Алматы облысында жиналып, асудан өтіп, Шу аңғарына құйылады. Бұл кезде желдің жылдамдығы 40 м/секундқа дейін жетеді.

Тропикалық дауылдар адамзат тарихына енді

Тропикалық дауылдар — үнемі соғатын пассаттардың әсерінен пайда болатын құбылыстар. Олардың атаулары әр түрлі: Атлант мұхитында — құйын, Тынық мұхитының батыс бөлігінде — тайфун, Үнді мұхитының солтүстігінде — циклон деп аталады. Кейбір табиғи құбылыстар тарихта қалған.

• Ең көп шығын әкелгені — 1780 жылы Кариб теңізі аралдарындағы Ұлы құйын. Ол 20 мың адамның өмірін қиған. Бұл құйынның жылдамдығы 320 км/сағатқа жеткені белгілі.
• Ең күшті құйын — 1960 жылы Мексика шығанағында болған "Этель" құйыны, оның жылдамдығы 260 км/сағатқа дейін жеткен, бірақ құйын тез аяқталған.
• "Катрина" құйыны 2005 жылы Мексика шығанағында болған. Ол Жаңа Орлеан мен Луизиана штаттарындағы көптеген ғимаратты қиратып, оларды қалпына келтіру үшін бірнеше жыл қажет болған.

Оңтүстік-Шығыс Азияда 2009 жылы "Моракот" тайфуны Тайвань аралына соғып, 140 км/сағат жылдамдықпен жел соққан және 277 см жауын-шашын жауған. Бұл ең ылғал тайфун деп саналады.

Жел адамды әуеге көтере алады

Құйын жүздеген адамның өмірін жалмауы мүмкін, бірақ адам баласы үшін күшті желдер де қауіпті. Мысалы жылдамдығы 18 м/с жел салмағы аз әйелді жерге құлатып, оны жерден сүйретіп кетуі мүмкін. Ал ірі денелі ересек адам күшті желге қарсы тұра алады, бірақ 30 м/с жел соққан кезде ауа ағынына 30-40° бұрышпен сүйеніп тұрады.

50 м/с жел жылдамдығы — парашютпен еркін секірген кездегі жылдамдыққа тең. Мұндай желге жерде күшті ер адам да қиындықпен қарсы тұрады. Ал 60 м/с жылдамдықпен соғатын жел адамды әуеге көтеріп әкетуі мүмкін.

Жел жай ғана жылы самалдан бастап өлімге әкелетін құйынға айналуы мүмкін. Табиғаттың осындай қуатты күшін адам баласы жаңартылатын энергия көзі ретінде пайдалануды үйреніп жатыр.