Абай жолы эпопеясының қысқаша мазмұны (1-том)

Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" эпопеясы – қазақ халқының рухани мұрасындағы ерекше туынды. Бұл шығарма қазақ даласындағы әлеуметтік, тұрмыстық және мәдени өмірді терең суреттеп, Абайдың өмір жолын көрсетеді. Бірінші томда бала Абайдың жастық шағы, оның қалыптасуы мен дүниетанымының негіздері баяндалады.

Маңызды тұстар

Бұл мәтін автоматты түрде ЖИ көмегімен жазылған және редактор тексермеген, сондықтан фактологиялық және грамматикалық қателер болуы мүмкін. Толығырақ жарияланымда.

• Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" эпопеясының бірінші томы Абайдың балалық шағын, оқу жолын және жеке тұлға ретінде қалыптасуын баяндайды.
• Шығармада Абайдың әкесі Құнанбайдың қатал басқару әдісі мен анасы Ұлжанның мейірімділігі арасындағы айырмашылық көрсетіледі, бұл Абайдың дүниетанымына әсер етеді.
• Эпопея қазақ халқының дәстүрлі өмірі, рухани құндылықтары мен қоғамдық мәселелерін терең суреттей отырып, Абайдың әділдік пен адамгершілік жолындағы алғашқы қадамдарын бейнелейді.

"Абай жолы" қалай жазылды?

Журналист, қоғам қайраткері Махат Садық мақаласында Мұхтар Омарханұлы Әуезов өзінің "Абай жолы" атты 4 томдық даңқты тарихи роман-эпопеясын 15 жыл бойы жазғанын атап өткен. Мұның "Абай" деп аталған бірінші кітабы 1942 жылы, екіншісі 1947 жылы жарыққа шыққан еді.

"Орыс тіліне аударылған "Абай" романының екі кітабы 1949 жылы 1-дәрежелі КСРО Мемлекеттік сыйлығына, төрт кітаппен біткен эпопея 1959 жылы Лениндік сыйлыққа ие болды. Ол дүние жүзі халықтарының 30 тіліне аударылып, өз оқырмандарының өте жоғары бағасын алды. Әлемдік классиканың 200 томдығына енген шығарма бертін келе бірсыпыра текстологиялық түзетулер жасалып, 1989 жылы "Жазушы" баспасында қайта басылды", - деп түсіндіреді автор.

Балалық шақ

Эпопея Абайдың балалық шағын сипаттаумен басталады. Бала Абай (шын есімі – Ибраһим) әкесі Құнанбайдың ықпалды және қатал болмысымен, анасы Ұлжанның мейірімді мінезімен тәрбиеленеді.

Құнанбай ауылдың беделді биі, қазақ халқының салт-дәстүрін ұстанатын, қатал әрі әділ басшы. Ұлжан мен Зере әжесі Абайға өмірдің маңызы мен адамгершілік құндылықтарды үйретеді.

Абайдың оқу жолына түсуі

Әкесі Абайды Семейдегі медресеге оқуға жібереді. Ол жерде бала шығыс әдебиетімен, исламдық ғылымдармен танысады. Бірақ Абайдың қызығушылығы шектелмей, орыс тілі мен мәдениетіне де бет бұрады. Бұл оның дүниетанымының кеңеюіне және жаңа білім көкжиегіне жол ашады.

Абай ауылға оралғаннан кейін, әкесінің қоғамдағы күрделі мәселелерін көріп, әділетсіздіктерге куә болады. Құнанбайдың ру аралық дау-жанжалдарды шешуі, билік үшін күрес және салт-дәстүрдің қаталдығы Абайға үлкен ой салады.

Әкесінің қатал басқару тәсілі мен халық арасындағы жанжалдар Абайдың әділдік пен адамгершілік жолындағы алғашқы қадамдарын қалыптастырады.

Абайдың жеке тұлға ретінде қалыптасуы

Бірінші томның маңызды бөлігі – Абайдың жеке тұлға ретінде қалыптасу процесі. Ол халықтың қиын өмірі мен дәстүрдің кейбір қатыгез тұстарын терең түсініп, өзінің саналы көзқарасын қалыптастырады. Ол тек руаралық тартыстардың емес, халықтың білім мен мәдениетке деген қажеттілігін де сезіне бастайды. Жазушы Абайдың өміріндегі негізгі кезеңдер мен оның ішкі жан дүниесінің дамуын көрсету арқылы, оны халқына қызмет еткен рухани ұстаз ретінде танытады.

Жастық шағында Абай әкесінің билік ісіне қатыса бастайды. Осы тұста оның әділдікке деген көзқарасы, әлеуметтік теңсіздіктерді түсінуі айқындала түседі. Романның оқиғаларында Абайдың әділетсіздікке төзбейтін мінезі көрінеді: ол қарапайым халықтың мүддесін қорғап, қоғамдағы шындықты іздейді. Әуезов бұл арқылы Абайдың тек білімді жас емес, елдің тағдырына алаңдайтын азамат екенін көрсетеді.

Бірақ бұл кезең Абай үшін тек қуанышты сәттерден тұрмайды. Ол қоғамның қатігездігін, ру арасындағы тартыстарды, әділетсіз билік пен байлардың зұлымдығын көреді. Бұл сынақтар оның жан дүниесіне әсер етіп, оны қайсар әрі сабырлы тұлға ретінде қалыптастырады.

Абайдың жеке тұлға болып қалыптасуында орыс мәдениеті мен білімі үлкен рөл атқарды. Шығармада ол орыс классиктерінің еңбектерін оқып, әлемдік әдебиет пен философияға терең бойлағаны сипатталады. Абайдың Пушкин, Лермонтов, Толстой шығармаларын оқуы оның дүниетанымын кеңейтіп, қазақ қоғамына жаңа көзқараспен қарауына себеп болды.

Орыс достары арқылы Абай батыстық мәдениетті түсініп, өз халқының жағдайын осы биіктен саралайды. Бұл кезеңде оның шығармашылық қабілеті де дамып, өлеңдері арқылы халықтың мұң-мұқтажын жеткізуге тырысты.

Шығармада Абайдың өміріндегі ең маңызды кезең – оның рухани ұстазға айналуы. Бұл шақта Абай тек ақын ғана емес, ағартушы, философ, қоғам қайраткері ретінде көрінеді. Ол қазақ халқын білімге, өнерге, адалдыққа шақырды.

Абайдың жеке тұлға ретінде қалыптасуы – оның өзін-өзі жетілдіруі, халықтың мұңын түсініп, оған қызмет етуге ұмтылысы. Әуезов Абайдың өмір жолын суреттей отырып, оның ерекше тұлғалық қасиеттерін ашады: әділдік, мейірімділік, батылдық және даналық.

Қызық деректер:

• Шығарманың негізі: Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" эпопеясының бірінші кітабы 1942 жылы жарық көрді. Бұл эпопея қазақтың рухани мұрасын әлемдік деңгейге танытты. Бірінші тарауда қазақ халқының дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, тұрмысы мен мәдениеті кеңінен сипатталады.
• Басты тақырып: Бірінші тарауда жас Абайдың балалық шағы, оның әкесі Құнанбайдың қатал әрі әділ тұлғасы, қазақ қоғамындағы әлеуметтік қайшылықтар көрсетіледі. Абайдың рухани қалыптасуының алғашқы қадамдары осы тарауда айқындалады.
• Абай бейнесі: Тарау Абайдың бала кезіндегі алғырлығы мен зеректігін аша түседі. Оның халық әндеріне, ауыз әдебиетіне қызығушылығы және би-болыс ортасындағы әділетсіздіктерге көзқарасы суреттеледі.
• Тарихи шындық: Бұл тараудағы оқиғалар Абай өмір сүрген дәуірдегі қазақ даласының шынайы бейнесін көрсетеді. Мұнда Құнанбайдың рулық қақтығыстарды шешудегі әдістері, қазақтың билер соты жүйесі сипатталады.
• Құнанбай бейнесі: Ол – тарихтағы шынайы тұлға, Абайдың әкесі, әрі қазақ қоғамындағы беделді би-болыс. Эпопеяда ол әділдік пен қаталдықтың, ескі дәстүрдің өкілі ретінде суреттелген. Алайда кейбір зерттеушілер мен оқырмандар Құнанбайдың бейнесін тым қатал немесе біржақты деп сынға алды. Тарихи жазбаларда Құнанбай тек қатал билеуші ғана емес, сонымен қатар қажы, діни қайраткер, ел ішінде көптеген мешіттер мен медреселер салған қайырымды тұлға ретінде танылған. Ал Әуезовтің шығармасында ол көбіне өз мүддесін жоғары қоятын, кейде әділетсіз шешімдер қабылдайтын билеуші ретінде көрсетіледі. Осыған байланысты кейбір зерттеушілер "Құнанбайдың рухани жақтары толық ашылмаған" деп сын айтқан.

Тарихшы Ғарифолла Есім "Құнанбай бейнесі" мақаласында бұл тарауға нақты баға берген:

Құнанбай туралы әңгіме көп. Ақиқат пен аңыз араласып кеткен. Тұлға тағдыры солай болатыны шындық. Өсіріп айту, әсірелеп айту, ғайбаттап айту секілді "айтулар" да жеткілікті, Мұхтар Әуезов "Абай жолының" бірінші кітабында Құнанбайға "шаң жолатпаған". Мәселе романды түсіндіріп, насихаттаудағы солақайшылықта. Әдебиетшілер, сыншылар санасында социалистік түсініктер мен ұғымдар сіресіп тұрғандықтан, олар Құнанбайға "келте тон" пішті. Ол патриархалдық феодалдық қоғамның тұлғасы ретінде көрсетілді. Қазақ жерінде феодализмнің болмағандығы туралы шындық есепке алынбады. Феодализм – таптық қоғам, олай болса, Құнанбай – ел қанаушы. Өкінішке орай, осы түсінік қазіргі әр деңгейдегі әдебиет, тарих оқулықтарында әлі де қолданыста. Құнанбайды таптық тұрғыдан түсіндіру – Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" романын қате, теріс насихаттау. Құнанбай тұлғасының аңызға айналуының бір себебі – хакім Абайдың әкесі болуы. Әке даңқын әлемге жария еткен Абай. Одан беріде Құнанбайдың немересі – Шәкәрім. Қазақ еліне екі тұлға қалдырған – Құнанбай. Бірі – баласы, бірі – немересі. Бұл – айрықша айтылатын құбылыс. Мұхтар Әуезов осы жағдайды романда әдемілеп жеткізген".

"Абай жолы" эпопеясының бірінші томы Абайдың бала кезінен бастап азамат болып қалыптасуына дейінгі өмірін сипаттайды. Шығармада қазақ халқының дәстүрлі өмірі, рухани құндылықтары және тұрмыстық қиындықтары кеңінен көрсетіледі. Бұл том оқырманға Абайдың ішкі жан дүниесінің тереңдігін, оның халық үшін адал қызмет етуге ұмтылысын түсінуге мүмкіндік береді.

Мұхтар Әуезовтің бұл туындысы Абайдың ғана емес, бүкіл қазақ халқының болмысын танытатын ерекше әдеби мұра.